Od prvog leta braće Rajt, 17.12.1903. godine sve zemlje svijeta, koje imaju avijaciju ili vazduhoplovstvo, brižno čuvaju i obilježavaju taj segment svoje nacionalne tradicije. Srbija je jedna od malobrojnih država svijeta koja ove godine obilježava 100 godina svoje avijacije. Cijela godina je ispunjena sadržajima tog bogatog nasljeđa.
Ako su ljudi i događaji osnovne odrednice tradicije, onda i Crna Gora ima sve uslove, ali i obavezu, da 2013. godinu proglasi godinom obilježavanja 100 godina avijacije. U svim državama svijeta to se veže za neki prvi događaj. Prvi avijacijski događaj u Crnoj Gori desio se u jesen 1913. godine kada je Slovenac, Ivan Đani Vidmar, kao pilot italijanskog vazduhoplovstva, sletio na Obilića poljanu, kraj Cetinja. Kralj Nikola je blagosiljao, kako se izrazio, krilaticu (avion), a krilatića (pilota) je odlikovao. Prvi avijacijski događaj u vezi sa Crnom Gorom je avijacijska podrška crnogorskoj vojsci u Prvom balkanskom ratu od strane jednog avijacijskog odreda srpskog vazduhoplovstva, početkom 1913. godine. Valja podsjetiti da je Crna Gora prva objavila rat Otomanskoj imperiji, kao jedna od članica Balkanskog saveza. Na aerodromu Barbalušit, kod Skadra, 21.3. te godine, pilot Mihailo Petrović je bio prva pilotska žrtva vojnog vazduhoplovstva.
Ne mnogo kasnije, formirani su prvi aeroklubovi u Cetinju i Nikšiću. Aerodrom Kapino polje kod Nikšića je, sam za sebe, bogata vazduhoplovna istorija. Između dva svjetska rata na njemu je bazirala vojna pilotska škola. Sa njega je 1941. godine iz zemlje odletjela kraljevska vlada. Krajem rata to je bio alternativni aerodrom za prihvat savezničkih vazduhoplovnih snaga. Poslije rata sa tog aerodroma je stasao najveći broj saobraćajnih pilota u SFRJ, a Radomir Peković se pamti kao učitelj mnogih od njih.
Aerodrom i aeroklub u Beranama imaju svoju bogatu istoriju. Mnogi piloti vojnog i civilnog vazduhoplovstva su počinjali svoju pilotsku profesiju upravo na tom aerodromu. „Stari aerodrom“, aerodrom „Dajbabe“, te aerodrom „Golubovci“ (sada aerodrom „Podgorica“) su važan dio istorije jugoslovenskog i crnogorskog vazduhoplovstva. Može se reći da je aerodrom „Podgorica“ bio matičnjak cjelokupnog jugoslovenskog vojnog vazduhoplovstva.
Tek što su savladali početnu pilotsku obuku, trojica pilota Crnogoraca, borbenim avionima 1944. godine ulaze u osinjak borbe na Sremskom frontu. Bili su to Radovan Daković, Andrija Brajović i Đorđe Đurišić. Borebeni izvještaj o letu Radovana Dakovića je zadivljujući. Objavljen je u Monografiji 172. avijacijskog puka.
I danas se u svim krajevima bivše Jugoslavije, sa pijetetom i poštovanjem, vazduhoplovci odnose prema velikim imenima crnogorskih vazduhoplovaca starije generacije: Božu Lazareviću, Petru Radeviću, Arseniju Boljeviću, Ljubomiru Popadiću, Nikoli Lekiću (prvom Jugoslovenu koji je letio brže od zvuka), Petru Obradoviću, Tomašu Samardžiću, Momčilu Nikiću, Kosti Mićoviću, Đorđiju Zviceru, Radu Đilasu, Božidaru Crnojeviću, Danilu Peroviću i mnogim drugim. Jedan pilot, Crnogorac, se, radi opitovanja, katapultirao iznad otvorenog mora Crne Gore iz ispravnog aviona, kojem je bio istekao radni resurs. To je jedinstven slučaj.
Ima i nemilih događaja koji su vezani za vazdušni prostor Crne Gore. Oni su, inače, prateća pojava svih vazduhoplovstava. Udar JAT-ove Caravelle u Maganik 1972. godine je jedna od najvećih vazduhoplovnih katastrofa na našim prostorima. Sa aerodroma „Tivat“ su izvršene tri otmice putničkih aviona. Prva otmica aviona DC-3, na liniji Tivat – Beograd, izvršena je 1951. godine. Avion je prisilno sletio u Italiju, otmičari su se predali italijanskim vlastima, a avion sa putnicima je vraćen u zemlju. Od svih rekvizita otmičarima je najviše pomogla đedova lula, čiji je čibuk ličio na puščanu cijev. Otmice su imale političku pozadinu i tretirane su kao državna tajna. Septembra 1981. godine, sa aerodroma „Titograd“, poletio je JAT-ov Boing-727 koji je u letu kidnapovan. Zbog nemogućnosti izvlačenja jedne noge stajnog trapa na avionu „Orao“, posada se 1990. godine katapultirala. Nakon 7 minuta leta bez posade, avion je, skoro neoštećen, sam sletio na Skadarsko jezero.
Nije mi poznato da li Crna Gora u nečemu ima svjetskog rekordera. Dobro je što je Monografija 172. avijacijskog puka, koji je 38 godina bazirao na aerodromu „Podgorica“, odnedavno dostupna javnosti. Na osnovu arhivske građe, u njoj je objavljeno da je 12.7.1978. godine jedan pilot, u jednom letu, imao 88 pogodaka na vučenoj meti (avion-remorker vuče metu koju drugi piloti gađaju). Inače, to se u pilotskoj profesiji smatra najsloženijom obukom. Vojni izaslanik jedne NATO države, nekoliko godina kasnije, saopštio je da u svijetu nije poznat bolji rezultat. Do sada niko nije deklarisao veći broj pogodaka u jednon letu. Meta je godinama zauzimala počasno mjesto pukovske spomen sobe. Taj pilot se danas hrve sa nekim drugim crnogorskim problemima. Inače, pomenuta Monografija je prepuna događajima koji bogatstvom nadmašuju vazduhoplovstva sa dugom i bogatom tradicijom.
Jedan moj stariji kolega mi se povjerio kada i kako je on lično najbolje dojmio šta su to tradicije. Naime, 1984. godine bio je u službenoj posjeti vazduhoplovstvu Italije. Prilikom obilaska jednog štorma (eskadrile), komandant te jedinice, na brifingu o istoj, iznio je da štormo baštini tradiciju od prvog borbenog leta 1915. godine po objektima u rejonu Kotora. Ponosan pilot, ponosan general i ponosan Jugosloven upozorio je pukovnika da je to, što je iznio, čista politika. Pukovnik mu je na to odgovorio: „Gospodine generale, ovo nije politika, nego je istorijska činjenica, a Vaše reagovanje može biti politika.“ General se brzo korigovao, iskazavši poštovanje prema pukovnikovom ponosu na svoju jedinicu. Zato ljudi i događaji i jesu okosnica svake tradicije, a istorija i politika nemaju ograničenje dati im vrednosnu ocjenu u datom vremenskom kontekstu.
„Ko poleti, taj će i da sleti, a ko uzleti, taj se najčešće strmoglavi“, maksima je kojom sam počinjao obučavati mlade pilote u tom, nikada do kraja savladanom, pozivu. Ozbiljno su to prihvatali. Vjerovatno je i to doprinijelo da u svojoj pilotskoj karijeri, u jedinicama kojima sam rukovodio, nije bilo pilotskog kovčega. Veoma je važno shvatiti i prihvatiti da se avijacija u Crnoj Gori odavno desila. Ne počinje od nas. Crna Gora se prije jednog vijeka susrela sa avionima, pilotima i aerodromima. Znati sve to obilježiti, njena je kulturologija.
Da bi tradicija dugo trajala, važno je znati i moći poletjeti. Nikako uzletjeti.
blagoje.grahovac@yahoo.com
Bonus video:
