Ne samo da se masovne protestne litije u Crnoj Gori – sa zahtevom da se Zakon o slobodi vjeroispovesti povuče – ne obustavljaju, već u poslednjih nekoliko nedelja, na svaki pokušaj vlasti Mila Đukanovića da zaustavi proteste, dolazi do sve snažnijeg otpora. Reč je o protestima čija masovnost, imajući u vidu da Crna Gora ima između šeststo i sedamsto hiljada stanovnika i stanovnica, svakako premašuje dosadašnja protestna okupljanja u novijoj istoriji Crne Gore. Problem sa donošenjem Zakona o slobodi vjeroispovesti leži u tome što nudi pravno rešenje za suštinski političko pitanje: tvrdeći da stoji na sekularnim pozicijama, vlast u Crnoj Gori pokušava da, napadom na imovinu Srpske pravoslavne crkve, osnuje nacionalnu crnogorsku crkvu.
Neretko stižu vesti o novim privođenjima. Primera radi, privedena je sedamdesetogodišnja majka političara srpske opozicije u Crnoj Gori Milana Kneževića, a privredna policija upala je u redakciju prosrpskog i proruskog portala In4s. Nedavno je, nakon povratka iz Beograda, priveden i Marko Milačić, predsednik stranke Prava Crna Gora i jedan od opozicionih lidera, a zatim istog dana pušten na slobodu.
Slučaj Marka Milačića, koji je u Beograd dolazio kao gost nacionalističke opozicije, ukazuje na težinu situacije i dublju pozadinu besmislenih, ali opasnih poteza koje crnogorska vlast povlači. Milačić je, naime, u gostovanjima na beogradskoj televiziji O2, govoreći o policijskoj represiji i sve češćem privođenju učesnika protesta, otvoreno tvrdio kako sumnja da će bez ikakvog osnova biti priveden čim se vrati u Crnu Goru. Zbog čega bi vlast povukla najbrži i najočigledniji potez zastrašivanja? Takva reakcija otkriva da je strategija Đukanovićevog režima upravo proizvođenje krize i tenzija s kojima se kasnije on sam obračunava.
Ko ugrožava nezavisnost Crne Gore?
Štaviše, u proteklih mesec dana postalo je jasno da vlast u Crnoj Gori pokušava da isprovocira učesnike protesta, ali i da, u nedostatku željene reakcije, sama vlast deluje isuviše brutalno i represivno, tj. kao da namerno dovodi Crnu Goru na ivicu vanrednog stanja. Budući da proteste u Crnoj Gori predvodi Srpska pravoslavna crkva, nemoguće je ne uvideti da to, kako vreme protiče, podstiče grupisanje snaga i predstavnika srpskog nacionalizma. Stanje na terenu to i potvrđuje – Republika Srpska aktivno podržava proteste, a na litijama koje se u znak podrške Srbima u Crnoj Gori održavaju na Kosovu odjekuje parola „Kosovo je Srbija“. Primetno je, ipak, da se litije održavaju uglavnom u mestima gde pravoslavno stanovništvo čini većinu, a raspirivanje „kosovskog“, osvetničkog sentimenta može ugroziti muslimansko stanovništvo na severu Crne Gore. Međutim, podrška napadima na SPC od strane Đukanovićeve vlasti i partije – u ime sekularizma, državnosti Crne Gore ili „evropskih vrednosti“ – zamagljuje odgovornost ključnog činioca u proizvođenju nacionalnih sukoba na Balkanu – evroatlantskih integracija.
Masovni protesti širom Crne Gore, inicirani usvajanjem Zakona o slobodi vjeroispovesti, nisu poslednji trzaj oživljavanja velikosrpskog nacionalizma iz devedesetih. Naprotiv, dešavanja u Crnoj Gori – masovni protesti i represivan odgovor države – više izgledaju kao nova etapa proizveđenja nacionalnih sukoba uslovljenih ne samo utvarama iz prošlosti već i aktuelnim politikama evroatlantskih integracija. Moć Srpske pravoslavne crkve da izvede toliko ljudi na ulice u svim većim gradovima Crne Gore (Podgorica, Nikšić, Bijelo Polje, Berane, Budva, Kotor) leži ne samo u tome što je uspela da iskoristi nagomilano, višedecenijsko nezadovoljstvo koruptivnim i klijentelističkim režimom Mila Đukanovića, već i u tome što je pronašla način da mobilizuje ljude oko pitanja nacionalne ravnopravnosti. Naime, problem statusa srpskog jezika i položaja srpskog naroda, kao i položaja Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori, koji su u političkom diskursu formulisani isključivo kao predmet nadmetanja prosrpske/proruske opozicije, s jedne, i crnogorske vlasti koja je Crnu Goru 2017. godine uvela u NATO, s druge strane, jeste goruće pitanje koje nadilazi Zakon o slobodi vjeroispovesti. Budući da je vlast u Crnoj Gori ignorisala zahtev da se srpski jezik prizna kao službeni, a položaj srpskog naroda zaštiti Ustavom, bilo je sasvim očekivano da će napad na imovinu Mitropolije primorsko-crnogorske (MPC) biti shvaćen kao čin bahaćenja vlasti i provokacije ne samo prema vernicima SPC već i prema onima koji se izjašnjavaju kao Srbi, a koji čine 28% ukupnog stanovništva Crne Gore.
Štaviše, situaciju dodatno komplikuje činjenica da Crnogorci čine 44% stanovništva, ali da se većina njih smatra vernicima SPC, a deo i govornicima srpskog jezika. Kada se to uzme u obzir, jasno je da masovnost protesta nije posledica pokušaja Beograda da ugrozi nezavisnost Crne Gore, ali da svakako predstavlja opasnost da srpski nacionalizam izađe kao najjača snaga iz ovih dešavanja. Iako predstavnici MPC koriste opreznu retoriku i insistiraju da se tokom litija ne koriste nacionalna ili stranačka obeležja, prosrpska opozija u Crnoj Gori i takođe nacionalistička opozicija u Srbiji uspevaju da ovu temu nametnu kao deo svojih programa.
No, nijedan sukob na nacionalnoj osnovi na Balkanu ne može proći bez tutorstva „velikih sila“, odnosno osnaživanja prisustva NATO-a na Balkanu, budući da su Srbija i Bosna i Hercegovina trenutno jedine države na ovom prostoru koje nisu članice NATO-a. NATO je još u novembru prošle godine poslao kontrahibridni tim u Crnu Goru, pod sumnjom da će Rusija pokušati da se meša u izborni proces u Crnoj Gori, jer je 2020. izborna godina. Deo crnogorske javnosti, upravo pod izgovorom da je „moleban revolucija“ rezultat zavere Srbije i Rusije protiv Crne Gore, daje snažnu podršku režimu Mila Đukanovića, smatrajući da su angažovanje specijalnih antiterorističkih jedinica i brutalniji odgovor policije i/ili vojske način da se crnogorska državnost sačuva od velikosrpskih pretenzija. Međutim, ma koliko deo opozicije u Srbiji i prosrpska opozicija u Crnoj Gori, izvan konteksta trenutnih protesta, izražavali divljenje prema Putinu i nastojali da činjenicu da i u Srbiji i u Crnoj Gori postoji otpor prema NATO-u politički preoznače kao zahtev za priklanjanjem Rusiji, apsolutno nema naznaka da su protesti u Crnoj Gori kontrolisani ili dirigovani spolja. Taj argument – kao i u slučaju potpisnika Apela za osudu ugrožavanja mira u Crnoj Gori, gde se diskurs zaštite ljudskih prava upotrebljava tako da služi isključivo interesima kojima su odane sve balkanske elite na vlasti – interesima evroatlantskih integracija – opravdava evroatlantski imperijalizam prema balkanskim državama. Bez oživljavanja Rusije kao neprekidne opasnosti po samostalnost država na Balkanu, NATO i crnogorske vlasti koje sprovode imperijalističke interese teško mogu opravdati svoju ulogu, odnosno činjenicu da pristupanje ovom savezu znači njegov ogroman uticaj na sva ekonomska, politička i vojna pitanja.
Lekcije za levicu – imperijalizam nije „manje zlo“
Za balkanske države, kao što to pokazuje ne samo slučaj Crne Gore nego i Makedonije, koja je pristala da promeni ime radi pristupanja NATO-u, ali nije dobila obećani datum početka pregovora za pristupanje EU, evroatlantske integracije jedinstven su proces, ali sa neravnomernim značajem između članstva u EU i članstva u NATO-u. Članstvo u EU jeste apstraktno, najčešće neostvareno ili polovično ostvareno obećanje vladavine prava, koje se koristi kao priprema za proces čiji je cilj jačanje uticaja NATO-a. NATO i Evropska unija podržavaju autoritarne figure poput Vučića i Đukanovića ne uprkos tome što su oni autoritarni, već upravo zbog toga. Ilustracije radi, liberalne opcije u Crnoj Gori, koje su se za evroatlantske integracije zalagale još dok je Đukanović bio jedan od Miloševićevih najbližih saradnika, zbrisane su sa političke scene onog trenutka kada se Đukanović nametnuo kao predstavnik borbe za nezavisnost Crne Gore i njeno pridruživanje Evropskoj uniji i NATO-u.
Prisustvo snaga evroatlantskog imperijalizma najčešće se pravda bezbednosnim razlozima, „očuvanjem mira i stabilnosti“, odnosno sprečavanjem/razrešavanjem sukoba između balkanskih naroda i država, pa zato nije čudo da su upravo autoritarni političari kao Vučić i Đukanović, spremni da proizvedu krize koje sami rešavaju, oslonac evroatlantskih institucija. Proizvođenje tenzija i sukoba u dugoročnom je interesu i nacionalističkih i proimperijalističkih delova vladajuće klase, što zahuktali razvoj događaja u Crnoj Gori i pokazuje.
Sve frakcije srpskih nacionalista, bez obzira na to da li podržavaju Vučićev savez sa patrijarhom Irinejem, ili su na strani militantnijeg nacionalizma Amfilohija Radovića, koriste ovu situaciju da politički profitiraju. S druge strane, crnogorski nacionalizam, koji u ovom slučaju znači izjednačavanje crnogorske nezavisnosti sa pripadnošću NATO-u i antagonizmom prema Srbiji, u jačanju srpskog nacionalizma dobija mogućnost da bespoštedno eksploatiše ideju o NATO-u kao garantu „mira i stabilnosti“, protiv Srbije kao najvećeg uzurpatora i neprijatelja svih drugih naroda i država u regionu.
To, između ostalog, znači da svaka kritika srpskog nacionalizma koja se ne protivi sprezi između nacionalizma i imperijalizma, ne pogađa suštinu problema. Nikada ne treba potceniti radikalizaciju konzervativnih političara i struja koju ulazak u NATO može izazvati. Tako je, na primer, predsednik Prave Crne Gore Marko Milačić, nekadašnji borac za neutralnost i zagovornik „građanske“ umesto etnonacionalne politike, za manje od tri godine, tj. od ulaska Crne Gore u NATO, prešao put od umerenog konzervativca do vatrenog srpskog nacionaliste.
Međuzavisnost nacionalizma i imperijalizma, odnosno, ako govorimo iz perspektive socijalističkog pokreta, insistiranje na tome da u ovom sukobu ne postoji strana koja je „manje zlo“, kratkoročno parališe levicu u Srbiji, zato što levica u Srbiji nema kome da pruži ruku podrške i solidarnosti u Crnoj Gori. Drugim rečima, u Crnoj Gori trenutno ne postoji nijedna politička opcija koja bi pitanje položaja srpskog naroda artikulisala izvan postojeće, „za i protiv“ dihotomije. Sve što levica u Srbiji za sada može da učini jeste da osudi način na koji i vlast i opozicija koriste nacionalne sukobe da bi ojačali pozicije srpskog nacionalizma.
Ipak, dugoročno gledano, ovo je važna prilika za levicu da uči. Ključna lekcija za budućnost koja stiže iz Crne Gore jeste da je bitno imenovati probleme i zauzimati proaktivan stav prema divizivnim temama kao što su nacionalno pitanje, te način na koji se imperijalizam i nacionalizam na Balkanu međusobno podstiču. U ovom konkretnom slučaju, imenovati stvarnost znači reći da je neprihvatljivo, u ime nacionalne ravnopravnosti, vršiti pritisak na Srpsku pravoslavnu crkvu i njene vernike, što znači ograničavati pravo na slobodu veroispovesti. Ukoliko levica ne bude u stanju da se na vreme bavi zapaljivim temama, stvarajući sebi manevarski prostor da u prelomnim trenucima zauzme jasan stav, desnica će uspešno iskoristiti priliku da nacionalno pitanje transformiše u nacionalistički sukob. To znači da je međuodnos nacionalizma i evroatlantskog imperijalizma neophodno artikulisati kao klasni problem, tj. pitanje poluperifernog položaja Srbije, ali i drugih balkanskih država, u odnosu prema Evropskoj uniji i globalnom kapitalističkom sistemu. Samim tim, pitanje vojne neutralnosti – odnosno protivljenje ulasku Srbije u NATO – ne može da ostane da ledbi u vazduhu kao načelna orijentacija. Borba za Balkan slobodan od imperijalističkih uticaja, a samim tim i nacionalističkih struja koje imperijalizam iznova oživljavaju, mora biti sastavni deo strategije socijalizma za 21. vek – kako levice u Srbiji, tako i svih levica širom Balkana.
Bonus video:
