Borislav Pekić je svoje višetomno djelo “Godine koje su pojeli skakavci” označio kao antropopeju. Ono obuhvata Pekićevo ratno djetinjstvo na majčinom imanju u Banatu, gimnazijske i studentske dane neposredno nakon Drugog svjetskog rata u Beogradu, antikomunističku političku djelatnost, hapšenje, istragu i zatvorske godine između 1948. i 1953.
Džezom protiv petokrake
Titovi komunisti preuzimaju postepeno sve poluge vlasti u Jugoslaviji, ovjenčani slavom ratnih pobjednika i naoružani vjerom u svjetsku revoluciju. Po grubo pojednostavljenoj, boljševičkoj formuli grijeh klasnog porijekla pritiska sve mlade ljude iz doskora imućnih građanskih beogradskih porodica. Oni bivaju izopšteni iz škola i sa univerziteta, ispsovani kao "izdajnici naroda", čak premlaćivani kao "agenti Zapada". Oni su međutim tek pubertetski uobraženi mladi intelektualni kicoši koji radije u originalu čitaju Špenglera i Monteskijea nego loše prevode Marksa i Lenjina na sopstvenom jeziku. Nošenje leptir-mašne umjesto partizanske kape i slušanje džeza umjesto ruskih revolucionarnih popjevki pretvoreni su refleksom prezrene i desetkovane manjine gubitnika u skoro mistične geste simboličnog otpora.
Bilo je pitanje vremena kada će se taj otpor pretvoriti u političku platformu ilegalnog Saveza demokratske omladine Jugoslavije. Politički sekretar te organizacije u vrijeme hapšenja svih članova njenog Glavnog odbora bio je osamnaestogodišnji Borislav Pekić.
Nemoć građanskog individualizma
Četrdesetak godina kasnije svi su ovi događaji tematizovani u Pekićevoj prozi na njemu svojstven, nesentimentalan, skoro samopodrugljiv način. Lična nesreća poslužila je kao početni podsticaj za pisanje obimne studije o rasulu srpske građanske klase, o mnogobrojnim bizarnim aspektima "zatvorske civilizacije" i najposle o nemoći građanskog individualizma da odbrani pojedinca od nasrtaja kolektivističkih ideologija.
Tragikomičan nesporazum koji proizilazi iz odbijanja jedne svijesti da se redukuje na ulogu „poraženog klasnog neprijatelja“, a potom i zatvorenika, odbijanje koje je smiješno jer je neefikasno i nemoćno, a ipak iznenađujuće nadmoćno u svojoj ironiji, možemo ilustrovati jednim od prvih razgovora Pekića sa isljednikom. Mladi Pekić ima stilističke primjedbe na zapisnik: - Mnogo je pleonazama. - Šta je to?
- Ogrešenje o stil koje se sastoji u suvišku reči i nepotrebnom ponavljanju.
Gledao me je mučki.
- Ja bih na primer rekao "Kada sam bio na letovanju s ovim licima sam se dogovorio da formiramo ilegalnu grupu i kasnije je pretvorimo u organizaciju". To je sasvim dovoljno.
- A šta ćemo sa radom protiv postojeće vlasti?
- To se podrazumeva. Ilegalne organizacije zato postoje.
Udario me pesnicom u čelo. Udarac nije bio jak. Na vreme sam ga video i glavu izmakao. - Zašto ste me udarili?
- To nije bio udarac.
- Nego šta?
- Pleonazam.
Bio je u pravu. U policajskoj istrazi udarci se ponavljaju. Moja se intervencija nije ponovila.”
Žal za istražnim zatvorom
Takav istražni zatvor nije mjesto za kojim se žali. Ali Pekić je nakon robije studirao eksperimentalnu psihologiju i tako teoretski fundirao svoju već iskustvom stečenu sumnju u naoko predvidive ljudske reakcije.
„U istražnom zatvoru osećanje gubitka je još paradoksalnije. Pod uslovom da znate da istražni zatvor napuštate, kao što sam zanao ja, ono je i besmisleno. Ovde su vas terorisali. Ovde su vas danima držali u mraku, a kada bi vas na svetlost puštali, bolje reći svetlost na vas nje je uvek bilo suviše. Ovde su vas morili hladnoćom i vrućinom sve dok niste prestali da ih razlikujete. Ovde ste se pokazali slabiji nego što ste zamišljali. Ovo je mesto vaših padova. I vaših uspona, razume se, ali ko njih računa! U policiji se broje samo padovi. Ovo je poslednje mesto na zemljinoj kori za kojim biste imali razloga da žalite. A upravo to čnite. Žalite što ga ostavljate.”
Pekiću nije stalo do mistifikovanja mučeništva.On sučeljava patos velikih ideja sa njihovom beskorisnom pretencioznošću u ekstremnim uslovima zatvorske svakodnevice.Te ideje, za koje se politički borio i zbog kojih je naposljetku izložen svakovrsnom poniženju, posmatrane iz očeve bogate biblioteke, preko ruba luksuzno ukoričenih knjiga, izgledale su bitno drugačije - granice altruizma postale su u ćeliji granice klaustrofobijom probuđenog tijela.
Susret sa narodom
„Humanizam kao intelektualna profesija u zatvoru se rđavo provodi. Demokratska osećanja stavljena su pred grdna iskušenja neposrednim dodirom sa 'nosiocem suvereniteta’, Njegovim veličanstvom - Narodom. Ovaj uvek lepše izgleda u Društvenom ugovoru Jan Jacques Rousseaua nego na ulici. Na ulici ga možete zaobići i hvaliti sa bezbedne udaljenosti. U zatvoru ne možete. Ležite kraj njega, dodirujete ga, osećate svim čulima. I što je najstrašnije od njega zavisite. Njegov suverenitet jedino je ovde izvan sumnje. O tim iskustvima nikome ne govorim. Niko o tome ne govori. Još smo intelektuaklne kukavice. Načela nam više znače od stvarnosti. Još smo mali Robespierriei koji kroz svoj život prolaze kao sveci, a kroz tuđ kao krvnici. Pretpostavljam, uostalom, da drugi prema meni osećaju istu odbojnost. Za njih sam narod - ja.“
Ovakva saznanja nisu plod ciničnih intelektualnih konstrukcija, ona su sa jedne strane ishod dugogodišnjeg sukoba piščevog duha sa iskustvom tamnice, a sa druge strane rezultat nepristajanja na literarno krivotvorenje tog iskustva u ime estetskih, moralnih ili ma kojih čovjeku nadređenih načela.
Poslije hapšenja, istrage, suđenja, samice, ostalo je još da se upozna pitoreskno dno robijaškog života - zatvorska bolnica. Tamo je od gorljivih ideala preostala samo žudnja za jednim trenutkom tišine.
Zatvorski hor
“Tuberani i starci, u većini bronhitičari i astmatičari, kašljali su sve dok ne zaspu, da se probude rano i pocnu plućnu trubačku tačku daleko pre jutarnjeg triangla. Pripomoć pri proizvodnji zvukova davali su im artritičari i reumatičari, čije je stenjanje podizalo iza kašlja potmulu pastoralnu muzičku kulisu. Čiraše je budila kiselina na vreme da tuberane i kostoboljne odmene. Ove su zamenjivali starci prostatičari koji su jurili u nužnik, gazeći sve pred sobom. Njihovu promenadu je završavalo jutarnje rikanje neiskašljanih tuberana (medju njima i moje) i bolno preludiranje reumatičara koji su se već rasanjivali. Povremene noćne intervencije ludaka ne računam, jer nisu podlegale nikakvom opštem redu. Pa ipak, i tu, u sobi 1, postojao je kratak, utoliko intenzivniji trenutak apsolutne tišine, možda pola sata između uspavljivanja čireva i buđenja staračkih bešika, u kome se moglo govoriti o tamničkom miru.”
Takav mir je dragocjen za bjekstvo u samoga sebe, za oživljavanje slika koje snaže skoro iscrpljenu energiju otpora. Pekićeva antikomunistička pobuna svakako je bila uslovljena tipično građanskim odgojem, koji nije bio bitno različit u miljeu dobrostojećih evropskih porodica u Beogradu ili Krakovu, Pragu ili Briselu, gdje su u vrijeme piščeve rane mladosti iz klasično namještenih salona, sa glomaznih gramofona poslije decenija svinga već stidljivo dopirali pomodni zvuci bi-bapa.
“Devojčica koju sam voleo…”
Ali najdublji motivi te pobune nisu bili naslijeđeni niti naučeni. Etička, estetska, intelektualna i politička retorika otpora mladog reprezenta jedne salonske idile u rastakanju sadržala je u sebi potresno jezgro duboko proživljenih razloga.
Titovi su partizani, naime, u svojoj osvetoljubivoj revnosti pred Pekićevim zapanjenim dječačkim očima pokazali istu onu bezrazložnu bestijalnost koju su svih tih ratnih godina na Balkanu gotovo rutinski upražnjavali okupatori i kolaboracionisti: “Komandir Dr. je podigao mašinku i ispalio u uvalu prvi rafal. Vojnici su vatru prihvatili. Buka je trajala nekoliko trenutaka. Ubijeni su nestali u magli. Skoro se i nisu videli. Sa zemlje se, tamo gde su pali, vampirski nečujno podigao Crni Konj Arion.
Komandir Dr. je sišao u uvalu. Hramao je oko leševa sahranjenih u magli. Ni jednom nije morao da puca.
Crnog konja nije video.
Video sam ga samo ja.
Među ubijenim Nemcima sela bila je E.D., devojčica koju sam voleo.“
Idejni buzdovan i subverzivni smijeh
Za Pekićevo ukupno djelo ova je proza ono što je kupola za crkvu - žižno mjesto gdje se presijecaju gotovo bezbrojni načini da se postavi nekoliko temeljnih pitanja.
Mada ih je pisac postavio prije nekoliko decenija, ona se tiču prije svega nas, ljudi iz novog milenijuma. Jedno od njih odnosi se na, katkad skrivene i zamršene, katkad neposredne, uzročno-posljedične veze između naših najboljih ideja i - zločina koji su u njihovo ime počinjeni.
Ono što ovu prozu bitno razlikuje od Solženjicinovog ili Semprunovog napora opisivanja sličnih fenomena „zatvorske civilizacije“ jeste fina ironija, subverzivni Pekićev humor. U najboljim trenucima svoje knjige Pekić umije da se naruga sopstvenoj patnji. Ne ruganja radi, već da bi preduprijedio svaki pokušaj da ta patnja legitimiše neku novu savršenu ideju čiji bi pobornici njome kao buzdovanom ponovo vitlali po nesavršenom svijetu, istrebljujući nesavršene ljude. Pekić nije ispisao auto-hagiografiju, već oštroumnu knjigu koja nas i zabavlja i opominje.
Bonus video:
