Berane, toj varoši nema mane - kaže narodna pjesma. Varoš osnovali Turci 1862. godine, a oslobodili Crnogorci 1912.
Grad je rastao po urbanističkom planu vidovitog Mehmed-bega Jajčanina, pa i danas Beranci uživaju plodove njegovog umnog rada; glavna beranska ulica je među najljepšim u Crnoj Gori. Tokom decenija mijenjala je ime; sada je Ulica Igumana Mojsije Zečevića, vasojevićkog bastadura, koji je vazda hrlio Crnoj Gori da bi njegovim putem nepokolebljivo nastavio znameniti Miljan Vukov.
Davno je rečeno: grad gradom čine ljudi.
U Beranama su živjeli i školovali se brojni crnogorski pisci i slikari. Beransku gimnaziju (osnovana dekretom kralja Nikole 1913) pohađao je i prvi crnogorski prozni pisac, Risto Ratković, autor romana „Nevidbog“, čije je djelo, kako je konstatovao književni kritičar Milorad Stojović, značilo krupniji zaokret prema univerzalnijiem, savremenijem književnom izrazu.
U Beranskoj gimnaziji, čuvenoj „Beranskoj Sorboni“, kako su je zvali, učili su i Milovan Đilas, Aco Prijić, Mišo Popović, Mihailo Lalić, Dušan Kostić, Miodrag Bulatović, Radovan Zogović, Radonja Vešović, Đuza Radović, Blažo Šćepanović, Esad Mekuli, Miroslav Đurović, Milo Bošković, dr Draško Došljak, Miraš Martinović, Radoslav Pajković, Zuvdija Hodžić, Miladin Ćulafić, Husein Bašić, Bogdan Šekler, Dobrašin Jelić, Braho Adrović, Dale Ćulafić...
Tokom slavnog Trinaestojulskog ustanka i kasnije, u Vasojevićima je boravio Veselin Masleša, pariški đak, jedan od osnivača NIN-a, vrhunski inteketualac; s Radovanom Zogovićem u Beranama 10. oktobra 1941. pokrenuo list „Slobodu“, veoma značajno glasilo u borbi za slobodu.
Varoš je u godinama između dva rata, pa i niz godina poslije oslobođenja, privlačila mnoge zanatlije i trgovce, koji su pristizali s raznih strana, najviše iz Podgorice, ali i iz Prizrena, Kotora, Dalmacije. Tada se naglo razvilo zanatstvo.
Interesantna beranska ličnost bio je Svetozar Popović. Upoznao sam ga još kao student i rado s njim divanio. Ljubitelj knjige, Svetozar se bavio i novinarstvom. Primao je u predratno vrijeme radničku štampu: „Radničko jedinstvo“ i „Organizovani radnik“, i saznao da u Beogradu djeluje Liga za zaštitu prava građana žrtava režima. Dobio je od Lige materijale za osnivanje povjereništva u Beranama. Organizatori su bili Miraš Delević, učitelj u penziji i Mišo Vuković, student prava, sin vojvode Gavra Vukovića, dugogodišnjeg ministra inostranih djela Crne Gore.
„Oni su“, pričao mi je Svetozar, „bili simpatizeri komunista i rado su prihvatili ovaj zadatak. A to je bilo dobro zbog policije, jer nije sumnjala u njih...“
U pekari Voja Caričića mogli su se dobiti ćevapi i svježi somuni. Za siromašne đake, simpatizere Partije, tu je dobrovoljnim prilozima uplaćivan doručak. Među ovim đacima nalazio se i Mihailo Lalić.
Svetozar Popović je jedan od osnivača Komunističke partije u Beranama, kako reče, „prve u dolini Lima, sve do Prijepolja...“
„Bilo je to 1927. godine. Tačnog datuma se ne sjećam, ali znam da nije bila zima“, pričao mi je vaktile Svetozar Popović. „Možda je bilo proljeće. Niša Milanović, koji je radio kod „Singera“ u Podgorici, dolazio je često u Berane, pa je obavijestio Oblasni komitet da u Beranama postoje uslovi za formiranje partijske ćelije. Imala je pet članova: Špiro Moškov, iz Kotora, stolar, imao je radnju u Beranama; zatim Karlo Fabris, takođe iz Kotora, stolarski radnik u istoj radnji; Bejto Beganović, stolarski radnik iz Berana, Ivica Benić, građevinski radnik iz Crikvenice. Ivica se u Beranama oženio i tu je živio i radio“.
Peti član bio je Svetozar Popović. Poslije izvjesnog vremena pridružio im se i krojački radnik Krsto Bojović... Tada je u Berane došao istaknuti crnogorski revolucionar Nikola Kovačević i predložio Svetozara Popovića za partijskog sekretara, a ostali su to prihvatili.
Četrnaest godina kasnije, 18. jula 1941. oko pet hiljada ustanika jurišalo je na Berane. Kapitulirao je italijanski fašistički garnizon; grad je oslobođen; postignuti su prvi, ali veoma značajni rezultati u oružanoj borbi protiv okupatora. A onda, 21. jul, jedan od najsvjetlijih datuma u istoriji Vasojevića. Izabrani narodni predstavnici iz sreza beranskog, 216 delegata i oko stotinu gostiju, sastali su se u sali Doma trezvenosti, održali skupštinu i izabrali Odbor narodnog oslobođenja Berana. Bio je to prvi organ narodne vlasti u Jugoslaviji. Skupština narodnih predstavnika u Beranama, saglasno težnjama više hiljada ustanika, zvanično je objavila da ne priznaje okupatorsku vlast i oglasila ukidanje buržoaske i stvaranje nove revolucionarne vlasti, proglasila ništavnim sve organe stare države i okupatora i donijela odluku da cjelokupnu građansku, vojnu i sudsku vlast preuzima narod. Predsjednik ovog svojevrsnog parlamenta bio je prota Aleksandar Bojović.
„Ova borba je veličanstvena, ravna onoj koju su u svoje vrijeme vodili Miljan Vukov, Panto Cemov i drugi narodni prvaci Vasojevića“, rekao je prvi diskutant na Skupštini, Gavro Cemović.
Odluke Skupštine imale su, kao što je poznato, veliki političko-pravni značaj. U Narodnooslobodilačkoj borbi učestvovalo je oko 6.500 boraca iz ovoga kraja, 171 je dobio Partizansku spomenicu, a dvadeset šestorica najviše ratno odlikovanje, Orden narodnog heroja.
Sve je to začeto davne 1927. pod ktitorstvom tihog, skromnog čovjeka, Svetozara Popovića. Bio je i pisac. Štampana mu je Bibliografija o Limskoj dolini, prvi dio, a drugi i treći su mu u rukopisu. Objavio je zanimljivu knjigu o mineralnim vodama u Crnoj Gori. Ima još rukopisa koji čekaju na izdavača: „Istorija knjižara Crne Gore“, „Iz prošlosti starih Berana“, „Leksikon pisaca Limske doline“... Penzionisan je 1957. kao upravnik biblioteke u Ivangradu.
Veliki zaljubljenik prirode, pa, iako u dubokim godinama, Svetozar je svakog ljeta, bar jednom, znao da pješice izađe na planinu Šišku i zapliva u Šiškom jezeru. Zborio je da je ta voda ljekovita...
Umro je u Beranama.
Bonus video:
