U svojoj poznatoj teoriji “Političke trileme svjetske ekonomije”, harvardski ekonomista Deni Rodrik kaže da globalna ekonomska integracija, nacionalne države i demokratija ne mogu koegzistirati. U najboljem slučaju možemo dobiti spoj dviju komponenti od tri, i to uvijek isključujući treću.
Donedavno se ekonomska politika u cijelom svijetu formirala pod uticajem takozvanog “Vašingtonskog konsenzusa”, koji potencira liberalizaciju, deregulaciju i privatizaciju. Iako je svjetska finansijska kriza 2008. oslabila povjerenje ka toj politici, zemlje Velike dvadesetorice ipak su se prilično brzo dogovorile da izbjegavaju politiku protekcionizma, koju “Vašingtonski konsenzus” ne odobrava.
Evropska unija bila je (i ostaje) jedinstveni demokratski eksperiment na nadnacionalnom nivou koji se ponosi svojim mnogoobećavajućim uspjesima, bez obzira na teškoće zbog mnogobrojnih mana. Drugim riječima, prednost je, globalno, dobijala ekonomska integracija sa oslanjanjem na nacionalnu državu, dok je demokratija imala sporedne uloge u poređenju sa dinamikom međunarodnih tržišta.
Međutim, 2016. godine došlo je do zaokreta, a mi još ne znamo kuda to zapravo vodi. Pojavio se “Pekinški konsenzus” koji se ponekad smatra alternativnim modelom razvoja, zasnovanom na aktivnijem učešću države u ekonomiji. Uostalom, glavna posljedica radikalne promjene davno uspostavljene ravnoteže između globalizacije, nacionalnih država i demokratije upravo je glasanje za Bregzit i izbor Donalda Trampa za predsjednika SAD.
Vratićemo kontrolu nad zemljom” - to je pobjednički slogan pristalica Bregzita koji izražava očigledno raspoloženje, makar i minimalno, većine britanskih građana koji su podržali izlazak iz EU. Mnogi Trampovi glasači bili su ubijeđeni da rastuću vlast Vol Strita, transnacionalnih igrača i čak drugih zemalja svijeta treba ograničiti kako bi “Ameriku ponovo učinili velikom”.
Bilo bi glupo ignorisati ovaj zaključak (do kojeg je dijelom došao i Rodrik) samo zato što vam se mogu ne dopadati rečenice koje izgovara Tramp ili pristalice Bregzita u Konzervativnoj partiji. Njihov pristup podrazumijeva usporavanje globalizacije (uz čuvanje ili čak širenje drugih komponenti Vašingtonsog konsenzusa, npr. finansijske deregulacije) i učvršćivanje demokratije u okvirima nacionalnih država.
Pojaviviši se prvi put u Generalnoj skupštini UN Tramp je u govoru koji je trajao 42 minuta 21 put upotrijebio riječi “suverenitet” i “suvereni” - u prosjeku jednom u dva minuta. A u Evropi Britanija nije jedina zemlja koju nosi neovestfalska struja: ona je zahvatila takođe Poljsku i Mađarsku. Čak je i katalonski pokret za nezavisnost, pod vođstvom različitih partija, od kojih se većini ne bi dopala etiketa “antiglobalista”, slijedi istovjetnu logiku otklona ka nacionalizmu.
Sve te snage precjenjuju svoju sposobnost da oslabe ili ignorišu postojeću ekonomsku integraciju koje se učvrstila tokom posljednjih decenija zahvaljujći brzom razvoju međunarodnih proizvodnih mreža. Ako te snage ne promijene svoj kurs, oni će, najvjerovatnije, oslabiti uticaj koji njihove nacionalne države (ili države kakve pokušavaju da naprave) mogu imati na globalizaciju. Drugim riječima, rast formalnog suvereniteta na paradoksalan način može dovesti do gubitka stvarnog suvereniteta, a upravo je on zaista važan.
Uzmimo na primjer V. Britaniju: izlaskom iz EU Britanci će izgubiti pravo da utiču na odluke koje se odnose na za njih najvažnijem, izvoznom tržištu. U Kataloniji se takozvani pokret za nezavisnost i suverenitet može okončati pojavom državne forme koja će imati manje suvereniteta i koja će biri više zavisna od međunarodnih okolnosti.
Nedjelju dana nakon Trampovog govora u UN, predsjednik Francuske Emanuel Makron predstavio je na Sorboni svoje viđenje budućnosti Evrope. Makron je takođe neprestano koristio riječ “suverenost” dajući jasno do znanja da ona leži u osnovi njegove predstave o Evropi. Ali za razliku od populista, Makron podržava realni, inkluzivni suverenitet, evropski po svom opsegu, onaj koji se opire na dva stuba - na jedinstvu i demokratiji.
Odnose između država određuju saradnja, konkurencija ili konfrontacija. Gotovo da nema sumnje da će u svijetu uvijek postojati ovaj ili onaj stepen konfrontacije. Ali EU je vrlo jasno pokazala da je taj stepen moguće sniziti ako se eksponencijalno povećaju potencijalni gubici zbog konfliktnog ponašanja. Nažalost, politički pokreti koji suverenitet shvataju kao izolacionizam obično prethode krajnjem nacionalizmu koji ne pomaže da se stvore zajednički prostori za napredak međunarodne društvene zajednice.
Odluke nekih zemalja da se izoluju unutar svojih granica anahrone su i samoubilačke, ali druge zemlje prave ozbiljnu grešku ako, plašeći se kontaminacije, počnu izbjegavati interakciju s njima. Duh saradnje, pored konstruktivne konkurencije, treba da određuje odnose između svih igrača koji imaju međunarodni legitimitet. Čak se u državama koje vjeruju u odbacivanje globalizacije većina stanovništva s tim i ne slaže. U V. Britaniji je 48% birača glasalo protiv Bregzita, a 49% Turaka je bilo protiv širenja nadležnosti predsjednika Turske i samim tim opovrglo argumentaciju koja je prikazivala EU u negativnom svjetlu. Mnogi od tih glasača će, naravno, biti razočarani ako im EU okrene leđa.
Vitalnost međunarodne zajednice zavisi od podržavanja dijaloga. A da bi bili otklonjeni nedostaci Vašingtonskog konsenzusa, koji se se tako jasno ispoljili 2016, taj dijalog treba voditi u okvirima ukupne i demokratske javne sfere. Ako budemo razvijali takvu, zajedničku sferu, smanjujući dominaciju nacionalnih država, možemo korak po korak početi da se krećemo ka najmanje istraženoj strani Rodrikove trijade - globalnoj demokratiji.
Da, naravno, sveopšta demokratija je veoma teško dostižan cilj (Rodrik takvu mogućnost sasvim isključuje). Ali na fonu tehnološkog napretka i uvećanja broja ekonomskih i kulturnih veza, takav cilj neće više biti himera. U tom smislu EU je već pokazala novi put - širenje demokratije van okvira nacionalnih država. Za Evropu, kao i za druge regione svijeta upravo je to put kojim zaista treba ići.
Autor je predsjednik Centra za globalnu ekonomiju i geopolitiku, ESCADE; član je Svjetskog ekonomskog foruma; bio je visoki predstavnik EU za spoljnu politiku i bezbjednost, generalni sekretar NATO-a i ministar inostranih poslova Španije
Copyright: Project Syndicate, 2017.
Bonus video:
