Dva i po metra rata

Prvo su počeli da objavljuju knjige ljudi koji u normalnim okolnostima ostaju u svojim akademskim i publicističkim nišama - prevodioci, dopisnici iz tog pomalo skrajnutog ćoška Evrope, slavisti, istoričari i rijetki poznavaoci prilika. Posle rata su došle knjige koje su ga manje-više suvislo u retrovizoru objašnjavale.

Balkan u niši

Pošto su se reflektori svjetskih medija u novom milenijumu okrenuli prema novim ratištima i usredsredili na novu krv - od Kabula do Bagdada - onda su se autori knjiga o „mržnji na Balkanu” povukli u svoje društvene niše. Pomaljali su se iz njih po potrebi, na godišnjice (mediji vole okrugle brojeve) da ponovo objasne ono što nisu uspjeli objasniti prvi put. Ili posle spektakularnih događaja, kao što su ubistvo srpskog premijera Zorana Đinđića, razvod braka Beograda i Podgorice ili proglašavanje nezavisnosti u Prištini.

Ovim knjigama sam dodao i stručnu literaturu - pravnu, ekonomsku, vojno-stratešku, koja mi je 1999. bila potrebna za pisanje magistarskog rada u Ahenu. Jer moj rad se odnosio na paralelizam procesa ukidanja zapadnoevropskih granica te stvaranja zajedničke valute početkom devedesetih i krvavog utvrđivanja novih granica na Balkanu i stvaranja novih nacionalnih valuta.

Dva i po metra rata

Čak su neki autori, poput menadžera aristokratskog porekla kao što je bio Hans fon der Gorlic osjetili potrebu da napišu knjige o mržnji na Balkanu. Sjećam se kako su me u romanu „Djevojčica iza živice”, objavljenom 1995, ljutile očigledne faktičke gluposti kao što je sjedjenje zabrađene muslimanske djevojčice u Titovoj školi ili četničko pjevanje partizanskih pjesama negdje u Bosni. I ta knjiga je sada na mojoj polici u Beogradu, na omotu je Generalićev pijetao na krstu.

S vremenom sam na buvljacima i antikvarnicama pronalazio i stare zapadnonjemačke turističke vodiče kroz Jugoslaviju, u kojima nije bilo riječi o mržnji među narodima već o rijetko lijepoj obali i rijetko ružnim nužnicima u Titovoj državi.

Sve sam te knjige „o nama” čuvao i prenosio prilikom selidbe iz stana u stan, iz zemlje u zemlju. Sada na mojoj polici u Beogradu imam dva i po metra „naših” ratova na njemačkom.

Ratovi ne „izbijaju”, njih planiraju

Rijetke knjige su bile zaista dragocjene za intelektualno raščlanjivanje fenomena rata. Ali su postojale. U njima sam naišao na potvrdu mog iskustvenog nalaza - ratovi ne „izbijaju”. Ratovi su posljedica političkih odluka zasnovanih na projekciji moći. Listam knjigu iz 1992: „Rat - kulturni fenomen”. U njoj nailazim na misao njemačkog politikologa Ekenharta Kripendorfa, da nauka od društvu još nije uobličila jezik sa analitičko-pojmovnim aparatom koji bi bio u stanju da obuhvati rat kao vrstu ljudske „interakcije”. „Upravo jer znaju, šta znači rat za narode, čak i kada su pobjednici, jer su i oni morali da podnose žrtve, za sve političke klase postoji političko-psihološka nužnost da ratu pripišu kvalitet prirodnog dešavnja - kako barem ne bi morali zamijeniti metaforu o ‘izbijanju’ rata pojašnjavajućom preciznošću - o sopstvenoj odluci”. Pošto u njemačkoj postoji naučna oblast istraživanja mira, kao i istraživanja konflikata, onda u toj oblasti postoji i akumulirano znanje, koje bi dobro došlo u današnjoj situaciji. Tako Ulrike Vasmut spominje pučko ali i novinarsko izjednačavanje riječi sukob, konflikt sa riječju rat. Ona podsjeća da je rat nasilni, oružani oblik rješavanja konflikta, dakle tek jedan od mogućih odgovora na konflikt, te da izjednačavanje tih izraza sugeriše da je rat imanentan ljudskoj prirodi, što bi osporilo čovjekovu sposobnost da konflikte mirno rješava .

Buđenje u košmar

Listam te stare knjige, iz kojih sam učio jedan jezik, na kojima sam brusio svoju sposobnost da razumijem to što se dešavalo mojoj nesrećnoj zemlji. Čini mi se da je ta mudrost iz analogne ere pomalo zaboravljena, jer se ratovi koji meni nisu dali da spavam, tada nisu istinski ticali ni džepa ni srca većine ljudi s kojima sa putovao na posao.

To što se na početku Putinove invazije Ukrajine javnost na zapadu evropskog kontinenta užasnuta budi iz svog mirnodopskog dremeža, jeste u mnogo većoj mjeri rezultat decenijske samozadovoljne autoreferencijalnosti, nego „iznenadnog” izbijanja rata. Najkasnije 2014. posle „Evromajdana” i rata u Donbasu ovakav ishod ukrajinsko-ruske napetosti bio je moguć. A postojale su naznake, da će tako biti još u Putinovom govoru februara 2007. na minhenskoj bezbjednosnoj konferencji.

„75 godina nismo doživjeli”

Nije me začudila ni formulacija njemačkog saveznog kancelara Šolca odmah posle početka Putinove invazije: “Upravo doživljavao početak jednog rata, kakav mi u Evropi već 75 godina nismo doživjeli”. Uslijedili su i komentatori nekih njemačkih medija koji su formulaciju papagajski ponavljali.

Možda je Šolc u pravu. Ne zato što bi to bilo tačno, fakti govore drukčije. Već zato što brojni Njemci, kao i brojni stanovnici zapadnog dijela kontinenta zaista ne doživljavaju Balkan, Kipar, Gruziju, Jermeniju i Rusiju kao Evropu. To je 2008. komentator i publicista Alan Pozener formulisao ovako: „Mi mislimo Evropu uvijek kao Okcident, kao nasljednicu carstva Karla Velikog”

Iz tog „promišljanja” 2022. mediji i političari crpe gotovo rutinsku naviku da „zaboravljaju” postjugoslovenske ratove devedesetih, tursku invaziju na Kipar, rat u Gruziji 2008. ili sukob između Jermenije i Azerbejdžana koji traje od 1994, dva ruska rata protiv čečenskih separatista. Time zaboravljaju i stotine hiljada mrtvih na evropskom kontinentu.

Nema monopola na varvarstvo

Marija Todorova je u „Imaginarnom Balkanu” odavno konstatovala: “Da li su Balkanci Evropljani ili nisu, uglavnom je pitanje za akademske i političke rasprave, ali oni ni u kom slučaju nemaju monopol na varvarstvo”. Dakle, Balkanac devedesetih, musliman posle 11. septembra 2021, a trenutno Rus jeste varvarin kojeg se bojimo jer je negdje u nama. Todorova bi to ovako formulisala: „Balkan je dovoljno egzotičan, stran, divalj. On je sve ono što mi Zapadnjaci nismo. Balkan je onaj životinjski poriv i nagon sputan u nama, ukroćen tekovinama civilizacije i prihvatljivim normama ponašanja. Balkan je mjesto na kojem bismo mogli dati oduška divljaku u sebi”.

Zato je invazija Ukrajine rat koji neki Evropljani do sada nikada nisu doživjeli, mada su se ratovi zbivali čak i tu gdje su na more odlazili automobilom za nekih šest sati. Evropa je u njihovom imaginarijumu ostala „antibalkanska”, „antiorijentalna”, „antirusoazijska”.

Moj se rat na njemačkom jeziku u svojoj dvoipometarskoj dužini hrbata knjiga sa mnom selio po Evropskom kontinentu, živio sam sa njim i njegovim posljedicama, kao i milioni drugih ljudi.

Zato moja solidarnost putuje ka svim ukrajinskim civilima koji su se našli na Putinovoj geopolitičkoj šahovskoj ploči, ka svim ruskim regrutima koji su pošli na „vojnu vježbu” pa su se golobradi obreli pred Kijevom u ulozi okupatora, ka svim dezerterima i izbjeglicama, jer oni slijede najhumaniji instikt - instikt preživljavanja bez ubijanja.

Evropa i očaj ostavljenih

Pogledam ponovo onu svoju biblioteku. Jedna od knjiga je iz 1992, zove se „Evropa u ratu”. Tada su među iste korice stali Đerđ Konrad i Peter Handke sa jedne, a Svetlana Slapšak, Herta Miler i Dunja Melčić s druge. Dunja Melčić je imala dva teksta u knjizi: „Bankrot kritičkog intelektualca” i „Evropa ostavlja Hrvate i Bosance same sa njihovim očajem”.

Tačno trideset godina kasnije možda neko već piše tekst: „Evropa ostavlja Ukrajince same s njihovim očajem”.

To je ona Evropa koja nema pojma da se u njoj prije ovog rata u poslednjih pola vijeka vodilo još najmanje pet ratova. „Ko ne pamti iznova proživljava” pjevao je Džoni.

Listam svoju balkansku biblioteku mrtvih na njemačkom i pitam se: hoće li jednom i mrtvi Ukrajine biti zaboravljeni, kada se ono što je ostalo od carstva Karla Velikog i ono što je ostalo od Ruske Imperije dogovore o međusobnoj granici?