Filozofi bi trebalo da razumiju događaje i pojave sa prilično nepristrasne tačke gledišta, uzimajući u obzir korisne teorijske modele i presedane. Ali situacija u Ukrajini je prilično otežala moju nepristrasnost. Pored činjenice da je većina moje porodice iz Ukrajine, odavno me brine - i filozofski i lično - problem nuklearnih i radioaktivnih prijetnji, usredsređenih na nuklearnu elektranu u Černobilju i upotrebu nuklearnog oružja.
Međutim, današnje okolnosti zahtijevaju jasno razmišljanje. Kao što tvrdim u svojoj knjizi Sences of Upheaval iz 2021, u poglavlju „Nedovršeni raspad Sovjetskog Saveza“, neophodno je da razvijemo „snažnu filozofiju istorije“ kadru da objasni istorijske „praznine, dugotrajne podzemne procese i vremensko zaostajanje između uzroka i posljedica”.
Hitnost ovog zadatka danas je postala bolno očigledna. Svjedoci smo rezultata vremenskog odmaka između zvaničnog raspada SSSR-a 1991. godine i njegovog neriješenog nasljeđa. Ovo nasljeđe je odgovorno ne samo za rat u Ukrajini, već i za tinjajući sukob između Jermenije i Azerbejdžana u Nagorno-Karabahu i za tragičnu sudbinu Bjelorusije. A u pozadini se nazire sovjetski nuklearni arsenal, koji je Ukrajina pristala da preda Rusiji ubrzo nakon što je postala nezavisna država.
Ali istorijske posljedice rata ruskog predsjednika Vladimira Putina u Ukrajini daleko su složenije od i dalje nedefinisanog nasljeđa raspada SSSR-a. Evropskim posmatračim ruska invazija liči na ponašanje nacističke Njemačke 1939. godine. Same Ukrajince to uvijek podsjeća na prethodne nacionalne katastrofe, od Holodomora 1932-1933. i Drugog svjetskog rata, do košmarne katastrofe u Černobilju 1986. A kod Rusa su pooštravanje cenzure i druge domaće represivne mjere probudile sjećanje na staljinizam.
Ali ovo nije tek slučaj kad se istorija jednostavno ponavlja. Ponavljanje podrazumijeva cikličnost i određene vremenske ritmove, a da ne govorimo o kraju onoga što se ponavlja. Međutim, mnogi problemi u srcu Putinovog rata su repovi kometa nedovršenih događaja - od raspada Sovjetskog Saveza do trajnih posljedica radioaktivnih padavina.
Dakle, ono što vidimo u Ukrajini je pretvaranje događaja u sebe - spajanje različitih vremenskih linija u jednu destruktivnu pojavu. Ruska invazija ima svoje korijene u raspadu SSSR-a, katastrofi u Černobilju i dva svjetska rata, kao i u ukrajinskom genocidu i staljinističkim represijama 1930-ih. Sva ova istorija se koncentriše i zgušnjava u sadašnjem ratu, na isti način na koji se fisioni materijal atomske bombe „odjednom komprimuje na manju veličinu, a samim tim i na veću gustinu“. Izbijanje neprijateljstava je u suštini istorijska implozija.
Tri klasična modela za objašnjenje kretanja istorije uključuju konzervativni Pad, koji oplakuje gubitak svoje nekadašnje veličine; liberalni napredak, koji veliča uzlaznu putanju uslova za život i slobode čovjeka; i ciklično Ponavljanje (ponekad u kombinaciji sa prvim ili drugim modelom spirale) uništenja i obnove, podmlađivanja „vodom ili vatrom“ kao u Platonovom Timaju.
Ali implozija je četvrta varijanta, takođe pozajmljena iz fizike, da se opiše kako istorija propada pod teretom neriješenog nasljeđa. U izvjesnom smislu, četvrti model kombinuje elemente ostala tri, suprotstavljajući konzervativne poglede liberalnim i pokazujući aspekte ponavljanja usljed centripetalnih sila koje se oslobađaju eksplozijom. Zato čujemo istovremene odjeke „obnove“ slavne imperijalne prošlosti Rusije; „nezaustavljivog“ marša ka slobodi tržišta i demokratiji u Ukrajini; i neumorno ponavljane mantre „Istorija se ponavlja“.
Implozija istorije je takođe opipljiva u današnjim ekološkim krizama. Šesto masovno izumiranje koje se sada u toku, nije samo ponavljanje prethodnih pet. Ono takođe ukazuje na istorijski kolaps ljudske vrste (zajedno sa bezbroj drugih vrsta). U epohi antropocena, ovaj kolaps je samoindukovan i stoga nosi sve znake implozije. Klimatska kriza i Putinov režim proizilaze iz naše sopstvene zavisnosti od fosilnih goriva, što nam dozvoljava da pretpostavimo da oni pripadaju istoj i široj istorijskoj paradigmi.
Vjekovno pitanje političke akcije - "Šta da se radi?" - ne može se shvatiti ozbiljno bez barem približnog razumijevanja istorijskog konteksta. Da li je rat u Ukrajini privremeni korak unazad za dalji pohod slobode u cijelom svijetu? Da li je to privremena prepreka atavističkoj obnovi carske Rusije? Da li to preokreće Drugi svjetski rat, pa branioci otadžbine postaju okupatori? Ili se na krajinskom tlu 2022. sprema nešto drugo?
Jedna od karakterističnih osobina implozije istorije je da u svoj vrtlog uvlači sve i svakog. Ako je rat u Ukrajini očigledan znak ove implozije, onda je naivno vjerovati da su ratna dejstva koja se odvijaju na ukrajinskom tlu ograničena na ovu teritoriju, čak i ako je još rano govoriti o Trećem svjetskom ratu.
Postojanje nuklearne prijetnje u sukobu, uključujući kako elektrane tako i oružje, ukazuje na odsustvo vremenskih i prostornih ograničenja u ovom konfliktu. Baš kao što su Evropa i Sjedinjene Države u početku posmatrale SARS-CoV-2 kao regionalni zdravstveni problem u Kini, tako sada „odbrambeni“ stav NATO-a zanemaruje transnacionalnu prijetnju od nuklearnih ispada ili upotrebe biološkog ili hemijskog oružja.
Što se prije shvati logika (ili nelogičnost) istorijske implozije, to ćemo bolje razumjeti šta se mora učiniti. Nalazimo se na kraju ere koju definiše izražen osjećaj da smo stigli do „kraja istorije“. Za sada, sve u šta možemo da budemo sigurni, kao što je to rekao Bertolt Breht, jeste da „to što jeste neće ostati tako zauvijek“.
Autor je filozof, Univerzitet Baskije
Copyright: Project Syndicate, 2022.
Bonus video:
