Ljutita retorika predsjednika SAD Donalda Trampa i njegovih savjetnika o trgovini i imigraciji natjerali su neke da se zamisle nad pitanjem da li je u ovom trenutku globalizacija - pod prijetnjom. Ako je to tako, još umjesnije pitanje bilo bi hoće li njen kraj biti praćen nasiljem.
Na berzama raste nervoza zbog podsjećanja na trenutke kada je međunarodna ekonomska integracija krenula unazad. Novi trgovinski ratovi ili vojni koflikti mogu potpuno srušiti složene poslovne uzajamne veze koje su obezbjeđivale procvat još od vremena II svjetskog rata.
U prethodnim epizodama deglobalizacije, katastrofalni događaji, kakav je bio I svjetski rat, ili finanijski krah iz 1929. godine, narušili su tokove robe, novca i ljudi koji su povezivali zemlje. Jedan od rezultata tih kriza bilo je i to što su naconalna pripadnost i državljanstvo postali ključne komponente političkog i ekonomskog društvenog života.
Do takvih kretanja unazad i dezintegracija dolazilo je na isti način i ranije kroz istoriju. Navešćemo svega dva primjera: kraj Rimske imperije i raskol kineske dinastije Istočni Han. Neki istoričari čak posmatraju američku i francusku revoluciju kao deglobalizacijske događaje. Američki revolucionari odbacili su stranu vlast i spoljnu trgovinu, a francuski su raskinuli evropske saveze koje je zaključila dinastija Burbona. U oba slučaja revolucionari su uveli nova pravila o državljanstvu.
Stiče se utisak da je savremeno političko društvo predodređeno za deglobalizaciju. S istorijske tačke gledišta, ta tendencija se javlja uvijek u trenutku kada se narušava emocionalna ravnoteža društva. Društveni haos često rađa nove lidere čiji mentalitet vodi do nesmotrenih, kratkovidih, nedosljednih i u svakom pogledu loših odluka. Kada se donošenje loših odluka u jednoj zemlji negativno odražava na druge zemlje, ono može dovesti do začaranog kruga osvete i zaoštravanja sukoba.
Tokom posljednjih sto godina istupi protiv globalizacije posebno su pothranjivale tri srodne emocije: strah, sumnja i otuđenje. Po pravilu, široko rasprostranjeni strah pred finanijskim gubicima ili prijetnjama iz drugih zemalja, odražava dublji nemir društva zbog svijeta koji se neprestano mijenja.
Finansijski analitičar Džejms Montier je 1980-ih napravio indeks “straha i pohlepe”, prema kome su raspoloženja na tržistu potpuno uslovljena kombinacijom pohlepe i straha od gubitka. Glavno njegovo otkriće bilo je da potencijal straha raste zajedno sa vidljivim nivoom pohlepe. Na taj način strah je, što je istorijski uslovljeno, cijena za pohlepu, isto kao što se smrću, u hrišćanskoj teologiji, plaća grijeh. Ne treba zaboravljati da su glavnim vojnim konfliktima XX vijeka prethodile finansijske krize, kojima su opet prethodili periodi nevjerovatnog izobilja. Krah iz 1907. prethodio je I svjetskom ratu; a krah iz 1929, evropska bankarska kriza iz 1931. i Velika depresija prethodili su II svjetskom ratu.
Druga emocija koja vodi deglobalizaciji, sumnja, može namamiti u zamku. Kao u čuvenoj pjesmi, kad Elvis Prisli pjeva: “We can’t go on together / With suspicious minds / And we can’t build our dreams / On suspicious minds.” (“Ne možemo nastaviti zajedno / Sa sumnjom u duši / I ne možemo graditi naše snove / Na sumnji u duši.”)
U periodu kada su sabirani rezultati nakon finansijske krize, oni koji su bili na dobitku smatrani su krivcima. U nekim slučajevima društvo usmjerava svoj grijeh prema drugoj strani; u drugim njegova meta postaju etničke manjine ili društvene grupe, na primjer finansijske elite. U prvoj polovini XX vijeka tu grupa su najčešće činili Jevreji, a u azijskoj finansijskoj krizi 1997. krivcima su smatrani kineski trgovci na Filipinima, u Maleziji i Indoneziji.
Sumnje se mogu pojačati i iz bezbjednosnih razloga. Uoči I svjetskog rata mnogi Londonci su brinuli da su Njemci koji su bili konobari u restoranima - špijuni, a neki od njih su to nesumnjivo i bili. A danas su strahovi mnogih Evropljana pred izbjeglicama i radikalizacijom u islamskim zajednicama nesrazmjerni realnoj prijetnji.
Strah i sumnja cvjetaju kada procesi globalizacije urušavaju osnovne vrijednosti, izvore smisla (na primjer, tradicionalna zanimanja) i način života. U razvijenim industrijskim zemljama negativna reakcija na migraciju i trgovinu često se servira sa sosom “ekonomisanja” sa radnim mjestima ili kompenzacijom “gubitnicima” globalizacije. Ali u oba slučaja odgovor ne uzima u obzir činjenicu da se pristojna radna mjesta, koja daju smisao i identitet - i dalje ne pojavljuju.
Taj je problem postojao barem od kad se u XIX vijeku počela ubrzavati masovna industrijalizacija. Fjodor Dostojevski je 1862. svoju pripovjetku o zatvorskom životu “Zapisi iz mrtvog doma” otvorio pohvalom važnosti rada - to je važilo čak i za sibirske zarobljenike na teškom radu. On je primijetio da obične radnje, kao izrada bilo kakvog predmeta ili čak čišćenje sobe mogu pružiti osjećaj samopoštovanja. Ali besmisleni rad na koji su zarobljenici bili prinuđeni - na primjer kopanje pa zatrpavanje rupa - izazivali su obrnuti efekat: on je bio korišćen da im uruši samopoštovanje i uništi osjećaj sebe kao ličnosti.
Istorija pokazuje da će prevazilažnje emocionalnih korijena deglobalizacije zahtijevati ogromne napore društvene mašte. Zadatak koji je pred nama nije ništa drugo do obnova opšteg osjećaja ljudskog dostojanstva i cilja.
Danas su finansijski tokovi manji nego prije finansijske krize 2008; a od 2014. je prvi put nakon II svjetskog rata međunarodna trgovina rasla sporije nego proizvodnja. Bez obzira na napore kakva je inicijativa Kine “Jedan pojas i jedan put”, čiji je cilj da ujedini Evroaziju posredstvom infrastrukture i investicija, sasvim je moguće da je svijet dostigao “finansijski zenit” i “trgovinski zenit”, a moguće i “zenit globalizacije”.
Ipak, postoji jedna velika oblast međunarodnih veza koja ne pokazuje znakove opadanja: razmjena informacija. Globalni tokovi podataka će nastaviti da rastu, čineći sve veći dio ekonomske vrijednosti. A može li elektronska globalizacija stvoriti i nove izvore smisla? Eksperimenatlni umjetnici i stručnjaci u oblasti društvenih medija kažu da je to moguće. Ali ako nove međusobne veze pokazuju paradoksalni efekat izazivajući u ljudima osjećaj veće izolacije i konfuzije, onda ti ljudi u svakom momentu umjesto globalizaciji prednost mogu dati imaginarnoj sigurnosti prošlih vremena. Autor je profesor istorije i međunarodnih poslova na Univerzitetu Prinston i viši saradnik u Centru za inovacije u međunarodnom upravljanju; ekspert je za njemačku ekonomiju i globalizaciju
Copyright: Project Syndicate, 2017.
Bonus video:
