Prema mišljenju svih komentatora u medijima, nauci i politici, izbori za Evropski parlament (6-9. jun) morali su da odgovore na dva centralna pitanja. Kakav status uživa transnacionalna EU u pozadini sve većeg populističkog i politički desnog nacionalnog konzervativizma u gotovo svim državama članicama? O tome je izlaznost birača trebala da pruži informacije. A i da pokaže koji i kakav značaj građani i dalje pridaju Uniji. Drugo veliko pitanje bilo je da li bi učešće u vlasti ili jačanje desnih partija u nekim evropskim zemljama dovelo do promjene odnosa snaga u Evropskom parlamentu.
Izborni rezultat
Zemljotres, ali ne i poplava – tako bi mogao da se okarakteriše izborni rezultat. Dva dosadašnja desničarska populistička saveza EKR i ID osvojila su znatno više glasova, ali je proevropski tabor ipak ostao najjača snaga. Dvije desne frakcije imaju 131 poslanika u novom sazivu parlamenta, što znači da su daleko od parlamentarne većine (361 od 720 mjesta). Jasni pobjednik je konzervativna Evropska narodna partija sa 185 mjesta - što je povećanje od 9 mandata u poređenju sa posljednjim izborima za EU. Slijede socijaldemokrate sa 137 poslanika (slično kao 2019. godine) i liberali sa 79 poslanika, koji su ranije imali 102. Zeleni su jasni gubitnici izbora sa 52 mjesta (minus 19). Sve ove proevropske stranke i dalje imaju udobnu većinu i tako bi mogle da omoguće aktuelnoj predsjednici Evropske komisije Ursuli fon der Lajen da dobije drugi mandat.
Izuzetno slab odziv birača u većini zemalja EU pokazuje da je Brisel veoma daleko za stanovništvo i očigledno izaziva malo interesovanja. Izuzetno niske stope učešća bile su u Hrvatskoj (21%), Litvaniji (29), Bugarskoj (32), Letoniji (34), Češkoj (36) i Portugalu (38). Učešće u velikim državama EU takođe je ostalo umjereno – osim rekorda od skoro 65% u Njemačkoj: u Italiji je glasalo 48% birača sa pravom glasa, u Španiji oko 50 i u Francuskoj skoro 52%. Zašto EU, koja je duboko intervenisala u nacionalne ekonomije i politike svih država članica, nailazi na tako malo interesovanje birača? Šta je prethodna Komisija postigla za građane?
USPJESI I NEUSPJESI EVROPSKE KOMISIJE
Pandemija kovida-19
Suočavanje sa pandemijom kovida-19 (od početka 2020. godine) smatra se jednim od najvećih uspjeha odlazeće Evropske komisije. Krajem 2020. Komisija je počela zajedničku nabavku i distribuciju ljekova za sve članice EU. Do jeseni 2023. postalo je dostupno 4,2 milijarde doza vakcine. U avgustu prošle godine, 85% svih građana EU bilo je najmanje jednom vakcinisano protiv virusa. Osim toga, Brisel je isporučio i 530 miliona doza vakcine zemljama van Unije.
Ovaj pozitivan bilans je zasjenjen optužbama za korupciju protiv predsjednice Komisije Ursule fon der Lajen (DEU CDU), za koju se kaže da je pregovarala o milijardu dolara za narudžbine vakcine protiv kovida-19 putem SMS-a. Pošto je Njemica odbila da objavi relevantne SMS poruke i tako raščisti optužbe, Njujork Tajms je tužio Evropsku komisiju da bio dobio objavljivanje ovih dokumenata. Odluka u ovom sudskom postupku se još čeka.
Nakon prevazilaženja kovid-krize, države EU su se prvi put u istoriji složile da naprave zajednički dug kako bi se suočile sa negativnim posljedicama vanredne zdravstvene situacije. Fond za obnovu pod nazivom „Next Generation EU“, vrijedan preko 800 milijardi eura, namijenjen je, za period od 2020. do 2026, prvenstveno onim zemljama EU koje su zbog pandemije pretrpjele posebno velike ekonomske gubitke, poput Španije, Italije i Portugala. Poseban fokus ovog programa je na „zelenoj tranziciji“, digitalizaciji, modernizaciji zdravstvenih sistema i promociji istraživanja i inovacija.
Međutim, već prvi statistički podaci pokazuju da su ovi ciljevi samo djelimično ostvareni. Dok je Evropska komisija prvobitno očekivala impuls rasta od 1,9%, on iznosi samo 0,4%. U velikim zemljama EU, Njemačkoj, Francuskoj, Italiji i Španiji, pozitivan efekat rasta od nula do 0,3% očekuje se tek do 2026. U mnogim zemljama nedostaju konkretni projekti u koje bi se mogla uliti sredstva EU iz programa Next Generation. Evropska komisija je sada predložila stvaranje novih zajedničkih dugova za druge oblasti, kao što su odbrambena i bezbjednosna politika. Naročito Njemačka, kao najveći neto doprinosilac, to oštro odbacuje. Holandija je takođe strogo protiv toga. Uopšteno govoreći, linija razdvajanja u stavovima za i protiv u pogledu zajedničkog duga precizno se nalazi između južne i sjeverne Evrope.
Migracije
Bilans EU u politici migracija je ambivalentan. U Uniji se vodila trogodišnja debata o Paktu o migracijama i azilu, koji je konačno usaglašen između Savjeta i Parlamenta u decembru 2023, a konačno usvojen tek u maju ove godine. Cilj je uvođenje strožeg skrininga kandidata, kontrole zdravlja i bezbjednosti i bržih procedura provjera. Srž nove politike je „obavezna solidarnost“: države članice mogu ili da prihvate određeni broj izbjeglica ili moraju da prebace 20.000 eura u Brisel za svakog tražioca azila koji je upućen u njihovu zemlju, ali je odbijen. Ovim propisima je predviđeno da se postigne oko 30.000 preseljenja godišnje.
Implementacija reforme će teći teško – pogotovo zato što se Evropski parlament značajno pomjerio udesno u rezultatu nedavnih izbora. Naročito Mađarska i Poljska već duže vreme vode kampanju protiv novih smjernica. "Pakt o migracijama je još jedan ekser u kovčeg EU. Jedinstvo je mrtvo, nema više sigurnih granica. Mađarska nikada neće pokleknuti pred masovnim migracionim ludilom", rekao je premijer Viktor Orban nakon što je nova politika izglasana u Evropskom parlamentu. Donald Tusk, koji želi da obnovi odnose između Varšave i Brisela nakon osam godina tenzija pod desnom partijom Pravo i pravda (PiS), takođe se držao prethodne zvanične linije Poljske i opisao je pakt EU o Azilu kao „neprihvativ“ za njegovu zemlju: „Zaštitićemo Poljsku od mehanizma preseljenja“, najavio je Tusk, koji bi, pošto je bio predsjednik Saveta EU (2014-2019), trebalo da bude najbolje upoznat sa vrijednostima Unije. Do 2027. bi se moglo pokazati da su 2 milijarde eura previše niska suma da bi se osigurala nova infrastruktura i zapošljavanje novih saradnika.
Ukrajina i Gaza
Politika EU, poslije ruskog napada na Ukrajinu, ocjenjuje se uglavnom pozitivnom. I pored svih nesuglasica postignuta je jasna osuda Rusije. U koordinaciji sa SAD, pokrenute su isporuke oružja te paketi sankcija i primljeni su milioni ukrajinskih izbjeglica. Takođe je postignuto odvajanje od ruskog gasa i nafte (sa izuzecima za Slovačku, Austriju i Mađarsku). Uprkos svim ovim sankcijama, Rusija nije jasno oslabljena jer ima previše rupa u zakonima o sankcijama koje omogućavaju da se one široko zaobilaze. Vojna i ekonomska pomoć Ukrajini takođe je ostala nedovoljna da bi zemlji obezbijedila vojne prednosti. Viktor Orban je mjesecima blokirao finansijski paket od 50 milijardi eura za finansijski opstanak Ukrajine. Mađarska je popustila tek u februaru 2024, nakon što joj je EK uplatila milijarde eura koje su bili zamrznute zbog masovnog kršenja osnovnih prava od strane Mađarske. Kao i obično, postojala je jasna razlika između obećane i isporučene vojne podrške u EU (koja je pružila više pomoći od SAD) - 144 milijarde prema 77 milijardi eura.
Dok je EU i dalje bila uglavnom jednog mišljenja protiv ruskog agresorskog rata, pojavile su se ogromne razlike između zemalja EU oko rata u Gazi. Krajem maja, Španija i Irska su odlučile da priznaju palestinsku državu. Isto je početkom juna odlučila i Slovenija, a i Francuska se premišlja. Još prije nekoliko godina, deset od 27 članica EU priznalo je palestinsku državu.
Klima
Klimatska politika Evropske komisije nazvana je „Zeleni dogovor“. Cilj ovog programa je da Evropa postane prvi klimatski neutralan kontinent u svijetu do 2050. i da se do 2030. efekat staklene bašte smanji za najmanje 55% u odnosu na 1990. Centralni instrument za ove ambiciozne ciljeve bila je zabrana automobila sa motorima sa unutrašnjim sagorevanjem od 2035, koja je doneta u martu 2023. Ova odluka će biti ponovo preispitana 2026. kako bi se utvrdilo kakav je uticaj povećanje broja električnih automobila imao na emisiju gasova. Proizvodnja i reciklaža električnih automobila takođe treba da budu uključeni u bilans CO2, tako da se ukupna ravnoteža između električnih automobila i motora sa unutrašnjim sagorijevanjem pomjeri na štetu električnih vozila. Brojne velike stranke u Evropi sada su se izjasnile za ukidanje zabrane automobila sa motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem.
Masovni i ponekad nasilni protesti farmera u mnogim zemljama EU protiv strožih pravila uzgoja i ukidanja subvencija na prelazu iz 2023/2024 primorali su Evropsku komisiju da ublaži ili potpuno anulira mnoge svoje propise.
Proširenje EU
Rukovodstvo EU odlučilo je u decembru 2023. da otpočne pristupne pregovore sa Ukrajinom i Republikom Moldavijom. Ipak, malo je verovatno da će ovi pregovori uspjeti da počnu na ljeto ove godine, kako je planirano. Nedavno se Mađarska oglasila protiv toga jer prvo želi da postigne poboljšanje za svoju manjinu u Ukrajini, koji broji oko 100.000 ljudi. Nasuprot tome, posljednjih godina nije bilo značajnog napretka za zemlje Zapadnog Balkana u njihovim pregovorima sa Briselom.
Naprotiv. Sjeverna Makedonija, koja je zvanično kandidat za članstvo u EU od 2005, iz godine u godinu blokirana je novim zahtjevima svojih susjeda. Prvo od strane Grčke, koja je insistirala na promijeni naziva države Makedonija u Sjeverna Makedonija. Tu je i Bugarska, čiji bi ponekad apsurdni zahtjevi doveli do anuliranja nacionalne istorije i Sjeverne Makedonije. Kao odgovor na ove nove blokade, birači su glasali za desničarsku nacionalističku opoziciju u maju ove godine. Novi vlastodršci žele da ponište sporazum sa Grčkom u višedecenijskom sporu oko imena. Novi sukob i nova blokada EU za ovu malu zemlju su time neizbježni.
ZADACI ZA BUDUĆNOST
Unutrašnja reforma
Pristupanje novih članica imalo bi veliki uticaj na budžet EU, posebno u pogledu raspodjele budžeta Unije. Ako bi prihod EU ostao isti, neke zemlje bi morale da prihvate gubitke u svom finansiranju iz Brisela, što je teško zamisliti. Sveukupno gledano, pristupanje Ukrajine, Moldavije i zemalja Zapadnog Balkana dovelo bi do dodatne godišnje potrošnje EU od 19 milijardi eura.
Međutim, ambiciozna politika proširenja postavlja EU pred prevenstveno institucionalne izazove. Trenutni sporazumi EU teoretski dozvoljavaju zajednicu sa najviše 35 članova. Ali komplikovani i neefikasni procesi donošenja odluka, koji već sad svi kritikuju, postali bi još teži. Zbog toga mnoge sadašnje članice teže reformi struktura EU prije nego što nove države budu primljene.
U maju je francuski predsjednik Emanuel Makron, u svom temeljnom govoru pred 10.000 mladih Evropljana u Drezdenu, upozorio da bi EU, kakvu danas poznajemo, mogla čak i da umre ako se te reforme ne sprovedu. To zahtijeva pojačanu saradnju članica pod vođstvom Francuske i Njemačke. Kao primjer je naveo preuzimanje novih zajedničkih dugova, što posebno Njemačka striktno odbija.
Evropska komisija je još 2017. godine u „Bijelu knjigu” sabrala različite scenarije za budućnost ove asocijacije država. Moglo bi se ostati pri statusu kvo, ali to ne bi riješilo nijedan od trenutnih problema. Po drugom modelu, članice bi se dogovorile samo o zajedničkom unutrašnjem tržištu, odnosno ekonomskoj uniji. Treći scenario opisuje stvaranje „jezgra Evrope“ ili „Evrope dvije brzine“: članice koje su spremne na to bi se sve više integrisale, dok bi se ostale od slučaja do slučaja integrisale u odluke, finansiranje i dogovorene politike. To bi stvorilo „dvoklasno društvo“, kritikuje puno država ovu ideju. Posljednja ideja je scenario sve dublje integracije svih zemalja EU, što bi uključivalo sopstvenu evropsku vojsku, zajednički poreski sistem i zajedničke dugove. Iz Brisela bi se kontrolisala i spoljna politika, na koju članice pojedinačno više ne bi imale pravo. Krajnji cilj bi bio stvaranje neka vrste „Sjedinjenih Evropskih Država“.
Među sadašnjim članicama EU nema konsenzusa o tome kako će Unija izgledati za nekoliko godina. A posebno ne postoji saglasnost o tome kako postići efikasnije procese donošenja odluka. Sugestija velikih zemalja da ne bi svaka država EU, ma koliko mala, poput Malte, Luksemburga ili Kipra, trebalo da ima svog komesara, u malim državama naravno nailazi na odbijanje. Ukidanje principa jednoglasnosti za važne odluke takođe ne podržavaju neke zemlje, jer to znači da više ne važe njihova prava veta. Pravo veta je do sada dovodilo do toga da pojedine države ostvaruju svoje pojedinačne nacionalne interese po motu „Saglasni smo samo ako zauzvrat dobijemo ovo ili ono od EK“. Ovom taktikom Mađarska je nedavno uspjela da „izvuče” na milijarde eura iz za nju prethodno zamrznutih fondova EU.
Razlike
Već sada postoje mnoge oblasti u kojima zemlje EU vuku u različitim pravcima. Razlike u klimatskoj politici, politici migracije i dugova već su skicirane. Francuska i druge države EU oslanjaju se na nuklearnu energiju u svojoj energetskoj politici. Njemačka se povukla iz ove tehnologije, ali mora da sufinansira širenje nuklearne energije unutar EU kao „zelene tehnologije“. Nezadovoljstvo je na srednji rok neizbježno. Francuska želi da uvede visoke carine Kini jer se njeni proizvodi nude tako jeftino u Evropi samo zahvaljujući mamutskim državnim subvencijama, čiji je cilj da se evropski proizvodi istiskuju. Njemačka mora da primijeti da bi visoke carine na kinesku robu ugrozile velike njemačke proizvođače automobila, za koje je Kina najvažnije prodajno tržište.
Izgledi
Koji su najvažniji zadaci, oblasti za reformu i skrivene nagazne mine buduće EU? Unija mora pronaći odgovor na porast populizma i desnog ekstremizma. U tom kontekstu, iza projekata kao što su evropska odbrana, unutrašnje reforme, klimatska politika, migracije i implementacija evropskih vrijednosti kao što su ljudska prava i slobode, sloboda kretanja, demokratija sa podjelom vlasti, jednakost, vladavina prava, sloboda izražavanja i sloboda medija sada već stoji veliki znak pitanja. Prije svega u spoljnoj politici bi EU mogla da se suoči sa cijepanjem.
Po uzoru na Mađarsku, i Slovačka mijenja svoju državu i društvo nakon nedavne promjene vlasti u duhu „neliberalne demokratije“ koju Orban propagira sa autoritarnim ciljevima. Obje države zahtijevaju ukidanje sankcija Rusiji i pojedinačnim oligarsima, kao i prestanak svake (oružane) pomoći Ukrajini.
U EU zemljama Bugarskoj i Rumuniji može se vidjeti kako ruski narativi postaju društveno prihvatljivi, a da se domaća politička klima – uz pomoć rusofilskih partija – jasno pomjera u korist Kremlja. Isti razvoj vidimo u Austriji, gdje su izbori za parlament zakazani za jesen 2024. U svim istraživanjima, desni populistički i proruski FPÖ jasno prednjači sa oko 30%. Predsjednik ove partije Herbert Kikl sebe opisuje kao budućeg „narodnog kancelara“, odjekujući kao izbor riječi Adolfa Hitlera.
Među evropskim stanovništvom i dalje postoji jasna privrženost EU. U posljednjem reprezentativnom istraživanju Eurobarometra, 61% je bilo optimista u pogledu budućnosti Unije (72% u Hrvatskoj). Međutim, odobravanje nije svuda podjednako snažno. U Francuskoj samo 47% građana vidi pozitivnu budućnost za EU. U najmanju ruku je upitno da li će, s obzirom na brojne otvorene probleme, EU i dalje biti viđena u tako jarkom svjetlu od strane Parlamenta i Komisije nakon petogodišnjeg zakonodavnog perioda koji je sada počeo.
Iako su desne stranke i dalje u manjini u Evropskom parlamentu, one nastavljaju svoj brzi uspon u nekim velikim državama članicama. U Francuskoj su desni ekstremisti osvojili skoro 40% glasova na izborima za EU. Predsjednik Makron, čija je stranka tek na drugom mjestu i dobivši otprilike upola manje glasova od desničarske stranke “Nacionalni front” oko Marin le Pen, reagovao je odmah pozivajući na vanredne parlamentarne izbore 30. juna i 7. jula, uoči Olimpijskih igara. Komentatori govore o veoma rizičnoj igri Makrona, čija bi računica da će građani na nacionalnim izborima odlučiti drugačije nego na izborima za EU, mogla da padne u vodu.
U Njemačkoj, anti-EU Alternativa za Njemačku (AfD) je po prvi put postala druga najjača stranka i prestigla socijaldemokrate kancelara Olafa Šolca. Ne može se isključiti da AfD će nastavi ovaj pobjednički niz na napeto očekivanim izborima na jesen, u istočno-njemačkim saveznim državama, gdje po svim anketama vodi. O nacionalnim izborima sljedeće godine da i ne govorimo. I u Austriji je FPÖ došao na prvo mjesto sloganom „Stop EU ludilu“. Ta partija bi mogla da bude pobjednik i na nacionalnim parlamentarnim izborima na jesen.
Zaključak
Lako je moguće da će desne populističke stranke i stranke koje kritikuju EU doći na vlast u važnim državama Unije za vrlo kratko vrijeme. Ovo bi suštinski dovelo u pitanje karakter Evropske unije. Uprkos svim ovlašćenjima Evropskog parlamenta, najvažnije odluke i dalje donose vlade nacionalnih država.
Autor je docent na Katedri za političke nauke i novinarstvo na Univerzitetu Duizburg; bio je dugogodišnji šef dopisništva za Jugoistočnu Evropu njemačke novinske agencije DPA
(irmo.hr)
Prevod: Mirko Vuletić
Bonus video:
