Evropska unija je jedan od najambicioznijih političkih projekata u istoriji. Na mnogo načina, ona je i jedan od najuspješnijih, jer je omogućila eru bez presedana u pogledu mira i prosperiteta na kontinentu koji je vjekovima bio poprište nasilnih sukoba. Ipak, usljed rastućih geopolitičkih previranja i produbljivanja ekonomske stagnacije, dostignuća EU izgledaju sve nestabilnije.
U široko analiziranom prošlogodišnjem izvještaju o konkurentnosti Evrope, njegov autor Mario Dragi, bivši predsjednik Evropske centralne banke i premijer Italije, žalio se na sve veće zaostajanje EU u odnosu na SAD u ekonomskim pokazateljima i globalnom uticaju. Smanjiti taj zaostatak neće biti lako, posebno zbog toga što američki predsjednik Donald Tramp očigledno namjerava da ospori fundamentalne principe politike EU.
Ipak, čini se da najveću prijetnju Evropi i njenoj budućnosti stvara ona sama. Počev od Evropske zajednice za ugalj i čelik, pa do uvođenja eura, evropska integracija (kao i stabilnost i prosperitet kojim je doprinijela) uvijek su se oslanjali na pragmatične, postepene, projektno orijentisane pristupe. Međutim, situacija se promijenila na prelazu u novi vijek: za Evropu su “vrijednosti” postale važnije od konkretnih indikatora (poput ekonomskih pokazatelja, tehnološkog napretka i geopolitičkog uticaja).
Danas evropske vlasti djeluju potpuno ravnodušno (a ponekad čak i neprijateljski) prema ekonomskom rastu, inovacijama i saradnji. Primjer za to je regulisanje tehnologija. Umjesto da traže zajednički jezik sa partnerskim demokratijama (administracija bivšeg predsjednika SAD Džoa Bajdena svakako je bila zainteresovana za obuzdavanje velikih tehnoloških kompanija), lideri EU su zapali u nesuglasice i na kraju odlučili da djeluju sami. Potrošivši ogromnu političku energiju, donijeli su široke regulative, uključujući zakone “O digitalnim uslugama” i “O digitalnim tržištima”. Međutim, ova pravila mogu osporavati vlade drugih zemalja. Pošto tehnološki lideri danas blisko sarađuju sa Trampom na oblikovanju globalne političke agende, njihova regulacija postaće još teža.
Kada se visokim principima dozvoli da diktiraju politiku, dolazi do problema: rezultati su često odvojeni od ekonomskih, tehničkih i društvenih realnosti. Štaviše, regulative u oblasti tehnologija u EU obično se donose i primjenjuju prije nego što se regulisane tehnologije ili industrije u potpunosti razviju. U mnogim regulisanim sektorima čak ni ne postoje evropske kompanije. Na kraju je Evropa postala svjetski lider u definisanju standarda za digitalnu ekonomiju, ali njena uloga u tehnološkom razvoju i proizvodnji ostaje mala. “Opšti propis o zaštiti podataka” Evropske unije smatra se uzorom za druge zemlje, ali broj velikih data-centara u EU i dalje je znatno manji nego u SAD. I dok EU ima najnapredniji regulatorni okvir za vještačku inteligenciju (AI) na svijetu, gotovo da nema kompanija koje se bave razvojem AI tehnologija unutar same Unije.
Uski, “vrijednosni” pristupi mogu dovesti do donošenja odluka koje ne uzimaju u obzir stvarne potrebe ljudi (ili im čak direktno protivrječe), što izaziva otuđenje i nezadovoljstvo. Vjerovatno najslikovitiji primjer za to je energetska tranzicija. Evropska unija bilježi najniži nivo emisije gasova sa efektom staklene bašte na svijetu (računato po jedinici BDP-a) i najveće smanjenje emisija u posljednjih deset godina. Unija je postavila najambicioznije ciljeve za smanjenje emisija u svijetu, a izgleda da će jedino u njenoj ekonomiji postojati značajan porez na ugljenik.
Ali istovremeno, cijene energenata u Evropi su među najvišim u svijetu i znatno su više nego u SAD. Otprilike četvrtina ovog zaostatka u odnosu na SAD objašnjava se porezima i naknadama za emisije ugljenika u EU. Nije iznenađenje što su visoke cijene energenata izazvale štrajkove i proteste u nekoliko zemalja EU, omogućujući populističkim partijama da plasiraju snažne slogane za svoje mitinge.
Vrednosni pristupi EU možda slabe i njen globalni uticaj. Evropski lideri obično vjeruju da veličina tržišta EU obezbjeđuje snažnu polugu uticaja na druge zemlje. Ali sama veličina tržišta ne znači automatski i tržišnu moć. Kako Evropa može igrati vodeću ulogu u definisanju globalnih standarda za napredne tehnologije ako ih sama ne proizvodi? Ako se Kina i SAD dogovore o tome kako će regulisati (ili kako neće regulisati) vještačku inteligenciju, šta onda Evropa može da uradi? U najboljem slučaju, može pokušati da “zaštiti” svoje potrošače, ali po cijenu njihove izolacije. Kompanija Apple već je odložila lansiranje novih AI funkcija u Evropi zbog antimonopolskih pravila EU.
Čak i u slučajevima kada veličina tržišta EU zaista omogućava snažan uticaj, treba dvaput razmisliti prije nego što se taj uticaj iskoristi za nametanje svojih vrijednosti ostatku svijeta. Odluke poput “Mehanizma za prekogranično prilagođavanje ugljenika” (CBAM) pojačavaju nezadovoljstvo u zemljama u razvoju, koje su primorane da snose velike troškove kako bi zadržale pristup tržištu EU. S obzirom na sve veću fragmentaciju i haos u svijetu, izolovana Evropa rizikuje da postane meta ne samo Trampove Amerike već i ambicioznih i agresivnih novih sila, poput Kine.
Da bi se izborila sa predstojećim izazovima, Evropa mora da se vrati svojim korijenima. Trebalo bi da vodi pragmatičnu politiku zaštite zajedničkih interesa. Na primjer, dok je Evropa 1950-ih integrisala industriju uglja i čelika u jedinstveno tržište, danas bi trebalo da integriše tehnološki sektor i objedini digitalne resurse. Osim toga, evropski digitalni i ekološki propisi ne bi trebalo samo da se pojednostave već i da se u potpunosti preispitaju i reformišu kako bi bili u skladu s efikasnošću, dinamikom i pravičnošću. Mjere poput CBAM-a trebalo bi odložiti i započeti dijalog sa zemljama u razvoju.
Da bi razvila visokotehnološke sektore i ojačala svoju proizvodnu bazu, EU bi trebalo da se više oslanja na nezavisne aktere koji nisu povezani s regulatornim i političkim aparatom. Institucije poput Evropske centralne banke (ECB) i kompanije poput Airbusa doprinijele su prosperitetu i globalnom uticaju Evrope više nego bilo koja direktiva.
To, naravno, ne znači da Evropa treba da odustane od uloge kreatora globalnih standarda. Naprotiv, usvajanjem praktičnijih pristupa zasnovanih na realnom razumijevanju svijeta, Evropa će moći tu ulogu da obavlja još efikasnije.
Autor je profesor je na Sciences Po; bio je zamjenik guvernera Banke Francuske
Copyright: Project Syndicate, 2025. (prevod: N. R.)
Bonus video:
