Nedavni izbori u Njemačkoj moraju se posmatrati u kontekstu širih geopolitičkih promjena. Prvi put u poslijeratnoj istoriji te zemlje, i ruska i američka vlada su otvoreno podržale istu njemačku opozicionu partiju: krajnje desničarsku, nacistički obojenu Alternativu za Njemačku (AfD). Dakle, na prvi pogled, rezultati izbora trebalo bi da donesu olakšanje: AfD neće biti na vlasti, a dvije velike tradicionalne partije - demohrišćanska CDU i socijaldemokratska SPD - vjerovatno će formirati koalicionu vladu.
Ipak, niko ozbiljno ne može tvrditi da su ove dvije partije “pobijedile.” Rezultat CDU-a bio je drugi najgori u poslijeratnoj eri, dok je SPD zabilježio svoj najslabiji rezultat u istoriji. Svaka vlada koju formiraju biće opterećena nasljeđem prethodnih sličnih koalicija koje nisu uspjele da riješe ekonomsku stagnaciju Njemačke ili da adekvatno odgovore na novu bezbjednosnu situaciju nastalu nakon ruskih napada na Ukrajinu 2014. i 2022. CDU i SPD piju u metaforičkoj krčmi po imenu “Posljednja šansa”. Ovo bi mogla biti njihova posljednja prilika da promijene pravac, vraćajući se onome što je nekada učinilo njemački model uspješnim.
Nacionalna politika mora se kretati i ka nižim i ka višim nivoima od njemačke savezne države - ka lokalnom kao i ka evropskom nivou. To znači povratak supsidijarnosti: principu prema kojem se moć najbolje ostvaruje na najnižem nivou, gdje se mogu donijeti efektivne odluke. Ovo je posebno važno za rješavanje situacije u bivšoj Istočnoj Njemačkoj, gdje je AfD osvojio većinu u gotovo svakoj izbornoj jedinici. Paradoksalno, AfD je ostvario dobar rezultat vodeći kampanju zasnovanu na pitanjima imigracije i unutrašnje bezbjednosti, iako je broj imigranata na istoku manji nego na zapadu, a mnoge žrtve loše bezbjednosne situacije bili su upravo imigranti, koje napadaju desničarski ekstremisti.
Da bi se istočni Njemci osjećali manje otuđeno, partije koje su tamo stekle popularnost - i krajnja ljevica i krajnja desnica - moraju biti uključene u iznalaženje rješenja za lokalne probleme, od kojih mnogi nemaju veze s migracijom, već su posljedica lošeg obrazovanja i zdravstvene zaštite.
Istovremeno, sljedeća njemačka vlada moraće da evropeizuje mnoge ključne probleme. S obzirom na to da Njemačka ne dijeli granicu ni sa jednom zemljom van EU ili van Šengenskog prostora (zone slobodnog kretanja), pitanje migracije najbolje je rješavati na regionalnom nivou. Ako Njemci žele da ograniče ilegalnu imigraciju, moraju da pomognu u jačanju nadzora drugih granica - posebno onih u Finskoj, Poljskoj, Grčkoj, Italiji i Španiji.
Pitanje bezbjednosti - i načina finansiranja njegovog rješenja - još je hitnije, a možda neće moći da se riješi na nivou EU, gdje proruske zemlje poput Mađarske i Slovačke imaju pravo veta. Ipak, Njemačka može da se pridruži koaliciji voljnih država kako bi mobilisala investicije u odbranu. Ili bi, kako predlaže italijanski pravni stručnjak Federiko Fabrini, mogla bi pomoći u oživljavanju Evropske odbrambene zajednice iz 1952, sporazuma koji su potpisale i ratifikovale četiri od šest zemalja osnivača Evropske ekonomske zajednice (prethodnice Evropske unije).
Ova druga opcija bi čak omogućila i državama van EU da se pridruže - prvobitno je planirano da se pridruži i Velika Britanija. Učešće jedine dvije evropske nuklearne sile, Ujedinjenog Kraljevstva i Francuske, biće ključno kako bi se nadomjestila uloga koju su nekada igrale Sjedinjene Države.
Osim ovih praktičnih mjera, Njemačkoj je potrebno i intelektualno osnaživanje. Socijaldemokrate i demohrišćani uvijek su bili pokreti usmjereni ka Evropi. U poslijeratnom periodu radili su na stvaranju ekonomskog modela koji uspostavlja ravnotežu između tržišta i potrebe za pravilima koja ograničavaju ekonomsku dominaciju.
“Socijalno-tržišna ekonomija,” kako je poznata, vrijedna je ponovnog razmatranja sada kada su i Rusija i SAD usvojile radikalno drugačije modele. U novom ruskom i (sada) američkom kapitalizmu, poslovni interesi se sve više oslanjaju na povoljne odnose s vladom, što dovodi do modela koji nije samo duboko nestabilan, već je i neproduktivan i destruktivan.
Taj novi američki pristup nužno proizlazi iz povratka carinama, valutnim ratovima i drugim instrumentima ekonomskog nacionalizma i autarkije. Pošto carinske tarife povećavaju troškove proizvodnje, domaći proizvođači će tražiti izuzetke. Prijatelji vlade dobiće povlastice, a neprijatelji neće. Ovakav sistem, vremenom, neizbježno podriva i ekonomsku efikasnost i politički legitimitet.
Izazov za Evropljane je da pronađu efikasan odgovor na promjene u svijetu. Puko uvođenje industrijske politike za favorizovanje ili subvencionisanje određenih sektora ne bi bilo politički održivo. Umjesto toga, situacija zahtijeva povratak originalnoj viziji Evropske ekonomske zajednice iz 1950-ih, koja je ukinula carine unutar Evrope, dok je istovremeno obezbijedila sprovođenje politika konkurencije i univerzalno primjenjivih pravila.
U intelektualnom smislu, novi svijet politike moći - u kojem se biznis tretira kao alat države - počiva na odbacivanju “neoliberalizma,” što je proces koji traje već duže vrijeme. Prije više od 20 godina, ruski predsjednik Vladimir Putin je napadom na najveću rusku privatnu naftnu kompaniju, Jukos, započeo primjenu industrijske politike. Od tada se njegov rat protiv neoliberalizma samo se intenzivirao, do te mjere da Rusija sada nudi vize svima koji se odreknu “destruktivne neoliberalne ideološke agende.”
Istovremeno, još od prve administracije Donalda Trampa, SAD su prihvatile carine, subvencije i industrijsku politiku. Ali umjesto da se kreće između slijepe deregulacije i agresivne industrijske politike, svijetu je potreban sistem pravila. Ako je ikada postojao pravi trenutak za obnovu socijalno-tržišne ekonomije iz 1950-ih, onda je to sada.
Autor je profesor istorije i međunarodnih poslova na Univerzitetu Prinston
Copyright: Project Syndicate, 2025. (prevod: N. R.)
Bonus video:
