Početkom jula, na svom 19. kongresu, Komunistička partija Ruske Federacije (KPRF) proglasila je pogrešnim senzacionalni govor koji je Nikita Hruščov održao 1956. godine pred visokopozicioniranim sovjetskim komunistima. U tom „zatvorenom izvještaju“ Hruščov je osudio kult ličnosti Josifa Staljina. Danas, rasuđuju u KPRF-u, kada „NATO vojna mašinerija pojačava agresiju protiv Rusije“, Staljina (čovjeka koji je pogubio oko milion građana i mnogo više miliona poslao u gulage) ne treba osuđivati, već mu se diviti - pa čak i ugledati se na njega.
U svojoj rezoluciji KPRF, naprotiv, optužuje Hruščova da je „radi jeftine popularnosti izvrgao neosnovanom ocrnjivanju rezultate 30 godina Staljinovog rukovođenja“. Uz to, KPRF tvrdi da se Hruščov suočio sa „objektivnim nedostatkom materijala koji bi narušili ime i djelo Staljina“, kao i da je „činjenica o planskom uklanjanju autentičnih dokumenata iz državnih arhiva i ubacivanju falsifikata“ bila „pouzdano utvrđena“.
Ovakve tvrdnje zapanjuju. Okrutnost i bezakonje sistema Gulag nisu predmet istorijskih sporova. Znamo da je samo u prve dvije godine Staljinove „velike čistke“ uhapšeno više od 1,5 miliona ljudi, a više od 680 hiljada njih je ubijeno. Kada su krajem 80-ih otvoreni arhivi (tokom politike „glasnosti“ Mihaila Gorbačova), pouzdano je ustanovljeno da se u njima nalaze autentična dokumenta o još i strašnijim zločinima od onih koje je Hruščov smatrao potrebnim da objavi. Ipak, u objavama KPRF-a, Staljin se prikazuje kao uzor „principijelnosti“, „zahtjevan i pravedan rukovodilac“ koji je „spasavao naš narod od porobljavanja i propasti“.
Apsurdnost rezolucije KPRF-a dodatno se pojačava činjenicom da ta partija, osnovana 1993. godine, nije pravni nasljednik KPSS-a, koja je raspuštena 1991. godine. Ona nema ovlašćenja da proglašava pogrešnim zvanične postupke Hruščova ili bilo kog drugog sovjetskog lidera. Na to je KPRF-u ukazao jedan od visokopozicioniranih poslanika - ali ne u cilju odbrane Hruščova. Suština je u tome što vladajuća partija Jedinstvena Rusija jednostavno želi da bude u prvom planu novopokrenute kampanje restaljinizacije.
Rad na poboljšavanju Staljinovog imidža započeo je prije 25 godina - ubrzo nakon dolaska Vladimira Putina na vlast. U udžbenicima, uključujući knjigu za nastavnike „Najnovija istorija Rusije, 1945-2006“, pojavila su se opravdanja za Staljinovu „čvrstu ruku“, koja je, navodno, bila neophodna za opstanak i razvoj „opkoljene“ zemlje: „formiranje čvrstog militarizovanog političkog sistema“ predstavljeno je kao sredstvo za „rješavanje vanrednih zadataka u vanrednim okolnostima“.
Udžbenici objavljeni 2023. godine (godinu dana nakon punog napada Rusije na Ukrajinu) idu znatno dalje - u njima se Staljin prikazuje kao poštovana, pobjedonosna figura. (Jedan od koautora tih udžbenika, Vladimir Medinski, bio je šef Putinove delegacije u mirovnim pregovorima s Ukrajinom). Najmanje 105 od ukupno 120 spomenika Staljinu, koji se danas mogu vidjeti u Rusiji, postavljeni su za vrijeme Putinove vlasti. Nedavno je toj listi dodat i bijeli gipsani odlivak mramornog bareljefa Staljina na stanici metroa „Taganska“ u Moskvi - koji je bio uklonjen 1966. godine u okviru procesa destaljinizacije.
Pomoću udžbenika i spomenika, Putinov režim pokušava da popravi sliku Staljina u narodnom pamćenju, a podmukle posljedice te restaljinizacije već su vidljive. Pored represije protiv onih koji se protive ratu u Ukrajini, treba pomenuti i talas smrti među ruskom elitom, uključujući nedavno samoubistvo ministra saobraćaja Rusije i bivšeg guvernera Kurske oblasti, Romana Starovojta.
Starovojt je smijenjen zato što nije uspio da spriječi prodor ukrajinskih snaga na rusku teritoriju prošle godine. Vrh vlasti je procijenio da su upravo pod njegovim rukovodstvom granice države bile nedovoljno utvrđene. Starovojt je znao da nema šanse da se spasi; nije mogao da se odbrani, pa čak ni da se tiho povuče s funkcije. I u Putinovo, kao i u Staljinovo, vrijeme važi - ako vrhovna vlast odluči da si kriv, to znači da si kriv, i moraš da prihvatiš kaznu, kakva god ona bila.
U ovakvim okolnostima, samoubistvo postaje čin neposlušnosti. Niz funkcionera iz Staljinove epohe izabrao je da tim putem izrazi protest. Visarion Lominadze, nekadašnji lider Komunističke partije Gruzije, pucao je sebi u grudi 1935. godine kako bi izbjegao hapšenje zbog odstupanja od partijske linije. Kada je stari boljševik i sindikalni aktivista Mihail Tomski izvršio samoubistvo u svojoj dači 1936. godine, ostavio je poruku u kojoj je negirao bilo kakvo učešće u antisovjetskoj zavjeri. Uprkos tome, posmrtno je osuđen (a kasnije rehabilitovan).
Samoubistvo Serga Ordžonikidzea predstavljalo je drugačiji oblik protesta. Godine 1937, u jeku „velike čistke“, ovaj stari boljševik i visoki sovjetski funkcioner izvršio je samoubistvo iz očaja. Tome su prethodile brutalne represije nad njegovim bratom Papulijem, koji je uhapšen pod nejasnim optužbama vezanim za njegovu funkciju načelnika Zakavkaske željeznice.
Ova samoubistva na visokom nivou dovodila su Staljina do bijesa. Smatrao ih je znakom nepoštenja i pokušajem manipulacije. Kada se desilo samoubistvo Ordžonikidzea, koji je uživao veliko poštovanje, Staljin čak nije htio ni da prizna istinu o njegovoj smrti. Prema zvaničnoj verziji (koju je Hruščov kasnije opovrgao u „zatvorenom izvještaju“), Ordžonikidze je navodno preminuo od srčanog udara.
Putin je, izgleda, bio jednako razjaren posljednjim činom neposlušnosti Romana Starovojta: naredio je svojim kremaljskim saradnicima da povuku vijenac koji je, po protokolu, trebalo da bude poslat na njegovu sahranu. Ipak, mnogi državni funkcioneri prisustvovali su ceremoniji. Može se samo nagađati da li je to bio tihi birokratski protest protiv neostvarivih zahtjeva i proizvoljnih kazni koje prijete onima koji su zaduženi da sprovode Putinove naredbe u uslovima u kojima i najmanji znaci korupcije, nesposobnosti ili haosa mogu biti proglašeni izdajom.
U Staljinovo vrijeme kružila je anegdota: kada se njegov voz zaustavio zato što su šine bile uništene, Staljin je tražio da neke od članova njegove pratnje ubiju da bi se njihova tijela koristila kao šine.
Kao što pokazuje smrt Romana Starovojta, ni zvaničnici u Putinovom okruženju danas ne uživaju viši nivo bezbjednosti.
Autorka je profesorica međunarodnih poslova u Novoj školi Univerziteta u Njujorku
Copyright: Project Syndicate, 2025. (prevod: N. R.)
Bonus video:
