Srednja klasa je odavno oslonac demokratske stabilnosti - ona podstiče ekonomski rast, potvrđuje institucionalni legitimitet i čuva građanske vrijednosti. Posljednjih decenija, međutim, na zapadu dolazi do njene dezintegracije. Mnogi građani smatraju da se više ne isplati naporno raditi, da je društvena pokretljivost postala nedostižan san, a da su vladajuće “elite” odvojene od potreba običnih ljudi.
Simptomi su isti od Francuske do Britanije i američkih država takozvanog “pojasa rđe”: regije su ostale bez preduzeća koja su ih nekada izdržavala; izvori egzistencije nestali su zbog promjena u tehnologiji; porodice rade više sati za manju platu. U Francuskoj svako peto domaćinstvo sa srednjim prihodima danas troši više nego što zarađuje. U SAD je 2018. godine prosječna plata imala približno istu kupovnu moć kao i prije četrdeset godina.
Ali ekonomska statistika je samo dio priče. Iza brojki o stagnaciji plata ili smanjenju srednje klase stoje stvarna domaćinstva u stvarnim krajevima industrijski razvijenog svijeta. U Francuskoj su bogatstvo, kao i obrazovne i ekonomske mogućnosti, danas skoncentrisani u nekoliko najvećih gradova, dok ostatak zemlje (ruralna područja i manji gradovi, uključujući i one koji su ranije bili industrijski centri) karakteriše pad životnog standarda i političko nezadovoljstvo.
Slična situacija primjećuje se i u Sjedinjenim Državama. Iako su urbanističke inicijative pomogle da se ožive neki gradovi u “pojasu rđe”, uključujući Pitsburg i Detroit, u bezbrojnim manjim gradovima, koji su ostali bez pristojnih radnih mjesta, propadanje se nastavlja, praćeno gubitkom društvenog i građanskog povjerenja.
Ove negativne promjene nisu neizbježna nuspojava progresa. One su simptomi dugotrajnog zanemarivanja. Kada se elita povuče u globalizovane enklave, odbijajući da preuzme odgovornost za ono što se dešava u ostatku zemlje, ona krši društveni ugovor. Zar treba onda da čudi narodno nezadovoljstvo?
Ali kakvo je to nezadovoljstvo? Kada mladi odrastaju u zaboravljenim gradićima, sa očevima razočaranim u život i sa neizvjesnom budućnošću, njih najčešće ne privlači revolucija, već padaju u ravnodušnost i očaj. Gradske elite bi trebalo da obrate pažnju na to: kada takvo melanholično klizanje (sumorno opisano u romanima Nikole Matjea) dovede do pucanja društvenog tkiva na jednom mjestu, ono ubrzo počinje da se cijepa svuda.
Vještačka inteligencija (AI) prijeti da ubrza ovaj proces. Kako pokazuje novo istraživanje, automatizacija zasnovana na AI najvjerovatnije će uništiti radna mjesta srednje kvalifikacije, posebno u oblastima administracije, logistike i korisničke podrške. Dobiti od AI uglavnom će pripasti visoko kvalifikovanim stručnjacima, posebno onima koji posjeduju napredne digitalne vještine i imaju pristup globalnim mrežama. Vještačka inteligencija se možda neće pokazati kao plima koja podiže sve čamce, već kao cunami koji potapa mnoge i koji rijetko koga poštedi.
Ipak, to nije unaprijed određeni ishod. Vještačka inteligencija potencijalno može povećati plate i poboljšati produktivnost u javnim službama, obrazovanju, zdravstvu, kao i u malim preduzećima. Ali da bi se to desilo, njen razvoj i primjena moraju biti vođeni hrabrom, inkluzivnom politikom. Nije dovoljna adaptacija ili korekcija - potrebne su ambicije. Potrebna je transformativna ekonomsko-socijalna strategija - Maršalov plan za radna mjesta, profesionalne vještine i pravdu.
Šta to znači? Prije svega, ogromna ulaganja u obrazovanje i profesionalnu obuku. Svaki radnik koji ostane bez posla zbog automatizacije mora imati pristup dobro finansiranim programima prekvalifikacije. Vlade treba da reformišu sistem tehničkog obrazovanja, prošire mogućnosti za stručno mentorstvo i stvore novu javno-privatnu infrastrukturu - ne za sprovođenje jednokratnih kurseva, već za podršku učenju tokom cijelog života.
Da bi se podržala radna mjesta srednje klase, takođe je neophodno razvijati regionalne inovacione ekosisteme. Bivši predsjednik SAD Džo Bajden rukovodio se tim imperativom kada je potpisivao zakone o “Čipovima i nauci” i “Smanjenju inflacije”. I dok Donald Tramp te zakone odbacuje, Evropa treba da se odluči za lokalizovane pristupe tehnološkim inovacijama i da razvija zelene industrijske klastere, AI inovacione centre, kao i proizvodne kapacitete za stratešku robu u postindustrijskim regijama, a ne samo u urbanim centrima.
Posljednja tačka ovog Maršalovog plana jeste novi društveni ugovor. Apsolutno sve - od stanovanja i zdravstvene zaštite do poreske politike i mobilnosti - mora biti usmjereno ka tome da služi svim građanima, uključujući i one koji se danas osjećaju zaboravljenima. Konkretno, potrebno je obnoviti javne usluge u perifernim regijama i obezbijediti da dostojanstvo (a ne efikasnost) bude ključno mjerilo koje određuje uspjeh.
S obzirom na to da su evropski državni budžeti trenutno preopterećeni, za finansiranje ove strategije biće potrebni inovativni pristupi. Predlažemo da se razmotri nova generacija evropskih suverenih obveznica. Uzor može biti fond za oporavak poslije pandemije - NextGenerationEU - ali sa dužim vremenskim okvirom i više strateškom upotrebom sredstava. Nivo duga u eurozoni iznosi oko 90% BDP-a (što je manje nego u SAD), dok potrebe za infrastrukturnim investicijama brzo rastu, pa se izdavanje ovih obveznica čini opravdanim i pravovremenim.
Emisija takvih obveznica predstavljala bi snažan geopolitički signal: Evropa je sposobna da izgradi sopstveni ekonomski put, istovremeno nudeći globalnim investitorima alternativu volatilnim američkim državnim obveznicama i kineskim aktivima. Ali što je najvažnije - to bi direktno pomoglo srednjoj klasi, jer bi omogućilo Evropskoj uniji da finansira škole, transport, stanovanje i digitalne mreže koje otvaraju mogućnosti za vertikalnu mobilnost.
Sve ovo je neophodno ne samo za podršku dugoročnom ekonomskom rastu i dinamičnosti, već i za oživljavanje i jačanje evropske demokratije.
Srednja klasa čini jezgro našeg društva. Ona je stub na kojem počiva naša demokratija. Ipak, njen položaj se često tretira kao kolateralna šteta neizbježnog progresa. Evropa još uvijek može da izabere svoju budućnost - onu koja pripada nekolicini ili budućnost koju gradimo svi zajedno. Ima alate da djeluje. Potrebna joj je samo volja da ih upotrijebi.
B. Badre je bivši generalni direktor Svjetske banke, predsjednik je Savjetodavnog odbora Project Syndicatea, izvršni direktor i osnivač organizacije Blue like an Orange Sustainable Capital;
E. Hazan je partner-osnivač kompanije Ardabelle Capital i viši partner/počasni direktor u kompaniji McKinsey & Company
Copyright: Project
Syndicate, 2025.
(prevod: N. R.)
Bonus video:
