Godina 2025. proglašena je Međunarodnom godinom zadruga. U Evropskoj uniji postoji oko 250.000 zadružnih preduzeća, u kojima je angažovano više od 5,4 miliona proizvođača hrane. U EU je svaki peti građanin član neke zadružne organizacije - ukupno oko 140 miliona ljudi. Zadruge zapošljavaju 2,4 miliona radnika i pružaju usluge za više od 200 miliona klijenata.
Poljoprivredne i potrošačke zadruge u EU imaju ključnu ulogu u obezbjeđivanju zdrave hrane i zaštiti potrošača. U praksi se pokazalo da proizvođač, organizovan kroz zadrugu, štiti potrošača efikasnije nego država ili nevladin sektor. Posljednjih godina zadruge su i nosioci razvoja obnovljivih izvora energije i cirkularne ekonomije.
Povodom Međunarodne godine zadruga, Evropska unija je - pod okriljem Ujedinjenih nacija - organizovala je veliku konferenciju "Zadruge kao pokretač promjena", sa jasnom porukom: priprema za duboke promjene i postepeni nestanak industrijske poljoprivrede. Na toj konferenciji, iz opravdanih razloga, nije bilo predstavnika Crne Gore - jer Crna Gora danas nema ni zadruga, podrazumijeva se da nema ni zadružnih saveza. Seljak je prepušten samovolji donosilaca odluka, što je dalo porazne rezultate kakve imamo.
Ironično, u pokušaju da budemo "originalni", možda smo napravili civilizacijski iskorak u suprotnom smjeru. Umjesto razvoja zadruga, promovisali smo apstraktni pojam "ruralnog razvoja". U Briselu su nas upozorili da termin "ruralno" znači jednostavno - seosko. Odnosno, razvoj sela. Naši predstavnici su, međutim, objasnili da se tim pitanjima bavi država, a ne zadruge, te da smo umjesto zadružnog organizovanja formirali razna udruženja - po uzoru na političke partije.
Ovakav pristup suštinski je suprotan zakonodavstvu i praksi EU, gdje zadruge funkcionišu na principima udjela, zajedništva i kolektivne odgovornosti. Upravo zato su otpornije na ekonomske krize, administrativne zloupotrebe i korupciju nego klasične korporacije.
Zadrugarstvo u Crnoj Gori - od temelja do nestanka
Zadrugarstvo u Crnoj Gori ima duboke korijene. Prva zadruga osnovana je 1902. godine u Đenovićima, koji su tada bili pod Austrougarskom, a prva registrovana u tadašnjoj državi Crnoj Gori 1905. godine - Vinogradarska zadruga u Godinju.
Impresivno je osnivanje Zadruge Seljačka samopomoć koju formiraju mladi komunisti. Za veoma kratko vrijeme, ova zadruga je imala 40.000 članova sa velikim uticajem u narodu. Članovi ove zadruge su bili najvažniji akteri Trinaestojulskog ustanka. Nakon Drugog svjetskog rata uveden je staljinistički model kolektivizacije (1945-1960), koji je doživio neuspjeh. Potom je razvijen autentičan model zasnovan na tradiciji, zajedništvu i kolektivnom vlasništvu, iz kojeg su nastali agroindustrijski kompleksi i agrokombinati - svi formirani udruživanjem zadruga.
Period od 1965. do 1990. bio je izuzetno uspješan. Nakon 1990. godine dolazi do sistematskog urušavanja: zadruge se administrativno gase, njihova imovina se prodaje bez odluka zadrugara, često u korist oligarha. Danas se zadrugarstvo u Crnoj Gori tretira kao nepovratna prošlost. Ne postoje zvanični podaci, niti se zadruge pominju u strategijama ministarstava, opština ili javnim bazama podataka.
Poglavlje 11 - šansa ili zamka?
U dokumentima za pristupne pregovore u okviru Poglavlja 11 (Poljoprivreda) često se koriste termini i rješenja preuzeti iz drugih sistema, ponekad i jezički i suštinski neprilagođeni našem kontekstu. Evropska komisija zbog brojnih nejasnoća ostavlja mogućnost prelaznog perioda i do deset godina - što je presedan u dosadašnjim pregovorima.
Ipak, EU nudi ogromnu razvojnu šansu. Posebno se naglašava potreba zaštite autentičnih proizvoda kroz oznake geografskog porijekla i izvornosti (ZOI, ZOZP): kolašinski sir, crmnički luk, loza i rakija iz Teklina, i mnogi drugi proizvodi. Otvara se pitanje - mogu li proizvodi sa uvoznim sirovinama nositi te oznake?
Dodatni problem predstavlja katastar i vlasništvo nad zemljištem. Evropska unija priznaje samo jasno evidentirane parcele sa poznatim titularima. U Crnoj Gori, za veliki dio zemljišta ne zna se vlasnik, niti je razgraničeno privatno, kolektivno i zadružno vlasništvo - koje se uopšte ne prepoznaje u domaćim dokumentima.
Zaključna poruka
Crna Gora ima najviše poljoprivrednog zemljišta po glavi stanovnika u Evropi, ali i najveći uvoz hrane. Istovremeno je jedina evropska država bez funkcionalnog zadrugarstva. Možda upravo u toj kontradikciji leži rješenje.
Život ne počinje od nas. Imamo sopstveno iskustvo, znanje i tradiciju zajedništva koje može biti vrijedan primjer i Evropi. Zato pozivamo donosioce odluka da se okrenu selu, poljoprivredi i zadrugarstvu - jer ideal Crne Gore oduvijek su bili sloga, zajedništvo i sloboda.
Šaljemo poruku donosiocima odluka da smo spremni da pružimo bratsku seljačku ruku, da oprostimo sve što nam je učinjeno.
Autor je diplomirani agronom, specijalista za udruživanje poljoprivrednika i zadrugarstvo; bio je direktor kooperativne proizvodnje u Agrokombinatu 13. jul; osnivač je više zadruga u Crnoj Gori i dobitnik najviših priznanja u oblasti razvoja zadrugarstva Jugoslavije
Bonus video:
