Knjiga arhitektice dr Slavice Stamatović Vučković, profesorice na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta Crne Gore, „Spomenici II svjetskog rata u Crnoj Gori” dio edicije “Kulturne rute Crne Gore” u izdanju NVO Expeditio iz Kotora uz podršku Ministarstva kulture Crne Gore, predstavljena je sinoć u Podgorici i predstavlja vodič kroz ovaj segment crnogorske i regionalne kulturne baštine.
U knjizi je predstavljeno 11 odabranih spomenika, sa posebnim akcentom na 5 koji su već prepoznati na regionalnom i internacionalnom nivou (Dola, Trebjesa, Barutana, Jasikovac, Spomen-dom u Kolašinu).
“Knjiga je proizvod istraživanja koje je tokom 2019. godine sprovedeno u okviru regionalnog projekta WWII Monument SEE - Procjena spomenika posvećenih II svjetskom ratu u Crnoj Gori za formiranje novog regionalnog turističkog proizvoda/kulturne rute u jugoistočnoj Evropi, koji je finansirao Savjet za regionalnu saradnju (Regional Cooperation Council - RCC) sredstvima Evropske unije. Prikupljena je dokumentacija za 25 spomenika, a za publikaciju je odabrano njih 11 kao najinteresantnijih i najznačajnijih, prije svega sa prostorno-umjetničkog aspekta, mada je, naravno, važan i njihov istorijski kontekst. Cilj istraživanja je bilo prepoznavanje spomenika posvećenih II svjetskom ratu, njihova valorizacija i afirmacija kao važnog segmenta cjelokupnog kulturnog nasljeđa Crne Gore, pa time i njihova promocija kao šireg, regionalnog kulturno-turističkog proizvoda tj. dijela kulturnih ruta jugoistočne Evrope.”, kazala je autorka u razgovoru za “Vijesti”. Spomenici zastupljeni u knjizi su: Memorijalni kompleks „Dola“ u Plužinama; Spomenik palim borcima pod Trebjesom u Nikšiću; Spomenik na Stražici u Pljevljima; Spomenik palim borcima na Žabljaku; Spomen-dom Kolašin; Spomenik slobodi na Jasikovcu; Spomen-park u Grahovu; Spomenik partizanu-borcu u Podgorici; Spomenik na Barutani; Spomenik Palim borcima u Golubovcima; Spomenik revoluciji u Virpazaru. Svih 11 odabranih spomenika su važna i vrijedna umjetnička djela poznatih i priznatih jugoslovenskih i crnogorskih umjetnika i arhitekata: Miodraga Živkovića, Bogdana Bogdanovića, Luke Tomanovića, Draga Đurovića, Svetlane Kane Radević, Branka Bona, Marka Mušiča, Vukote - Tupe Vukotića, Slobodana Boba Slovinića, Mirka Ostoje, Vojina Bakića, Aleksandra Prijića, Branka Filipovića-Fila, Vojislava Đokića, Mirka Đukića. Autorka ističe da ova publikacija ne predstavlja samo popis spomenika i informacija o njima, već je u knjizi prikazan i značajan dio arhivskog materijala koji do sada nije objavljivan, što se posebno odnosi na spomenike na Barutani i Jasikovcu.
“Ovo regionalno istraživanje je pokazalo, u poređenju sa situacijom u zemljama regiona, da je većina spomenika u Crnoj Gori u solidnom stanju, što nije slučaj u okruženju. Međutim, iako nijesu potpuno zaboravljeni, njihova zapuštenost ih čini gotovo efemernim, ne doživljavaju se kao nešto značajno i vrijedno, što je posebno važno za mlađe generacije, i to kroz afirmaciju ideje antifašizma odnosno prepoznavanja i prihvatanja različitosti, zaboravljenih ljudskih vrijednosti i ideje slobode u širem smislu”, kaže Stamatović Vučković. Ona je istakla i da spomenici iz tog perioda predstavljaju prostorne komplekse šire namjene, a “Vijestima” je kazala i koliko se spomenici iz tog perioda razlikuju i koliko su i na koji način osobeni.
“To je veliko i značajno pitanje... Ako posmatramo jugoslovenski kontekst, dakle ne samo crnogorski već jugoslovenski, pogotovo tokom šezdesetih i sedamdesetih godina XX vijeka, onda primjećujemo da je postojao veliki broj arhitektonsko-urbanističkih konkursa za te spomenike. To su bila velika i značajna dešavanja na polju arhitekture i umjetnosti tog vremena. Najčešće se dešavalo da se na te konkurse prijavljuju grupe autora - arhitekte, pejzažne arhitekte i umjetnici, jer nije bila samo poenta u spomeničkoj plastici odnosno skulpturi, već namjera da se prostor od istorijskog značaja i funkcionalno definiše i simbolički označi kao specifičan oblik memorijalnog prostora. Najbolji primjer toga, na prostoru bivše Jugoslavije, je spomenik u Jasenovcu arhitekte Bogdana Bogdanovića, koji nije samo jedna skulpturalna forma, već podrazumijeva i šire, pejzažno oblikovanje prostora”, primjećuje Stamatović Vučković.
Saradnice na projektu su bile arhitektice Aleksandra Kapetanović, Biljana Gligorić i Tatjana Rajić, iz NVO “EXPEDITIO” - Centar za održivi prostorni razvoj, Kotor, a autori i izvori fotografije i ilustracija su: Slavica Stamatović Vučković, Lazar Pejović, Novica Stamatović, Aleksandra Kapetanović, Vuk Džuver, Ognjen Bjelica, Srđa Dragović, Studio Marko Mušić, Legat arh. Svetlane Kane Radević/Arhitektonski fakultet - Univerzitet Crne Gore, Arhiv Crne Gore AO Berane, Spomenici Revoluciji Jugoslavija - monografija, Luka Tomanović - monografija, SAZI Archive, miruhbosne.com, Bojan7B/commonswiki, Expeditio, architectuul.com, butua.com, shutterstock.com.
Slavica Stamatović Vučković, autorka knjige, magistrirala je na Univerzitetu „La Sapienza“ u Rimu i doktorirala na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu. Dobitnica je više inostranih stipendija (NTU - Athens; I.S.U.F.I. - University ofLecce; JFDP - USA). Autorka je i monografije “Arhitektonska komunikacija: Objekti kulture u Crnoj Gori 1945-2000” (UCG, 2018), kao i brojih naučno-istraživačkih radova koji su objavljeni u domaćim i inostranim časopisima i publikacijama. Učestvovala je na XI Bijenalu arhitekture u Veneciji 2008. godine. Među dobitnicima je Trinaestojulske nagrade (2009).
Spomenici u solidnom stanju, ali je većini potrebna obnova
Autorka Slavica Stamatović Vučković istakla je i da je istraživanje pokazalo da su spomenici u Crnoj Gori u mnogo boljem stanju nego spomenici u drugim republikama bivše Jugoslavije, te da nijesu vitalno oštećeni, ali i da su većini njih neophodne obnove i konzervacije.
“Moram istaći da su koleginice iz Centra za konzervaciju i arheologiju Crne Gore vrijedno radile posljednjih mjeseci na konzervaciji pojedinih spomenika. Na Spomeniku na Barutani su sprovedene konzervatorske mjere i potpuno je obnovljen, kao i spomenik na Grahovu, a to pokazuje da nam je važan i noviji dio crnogorske istorije. Nadam se da će Barutana sada biti posjećenija, jer je to prostor koji nudi mnogo toga. Spomenici su tako i koncipirani, nije u pitanju samo ‘spomenička plastika’, već je to vrsta javnog prostora. Najviše se spočitavalo što spomenik na Barutani nije proglašen za kulturno dobro već se samo nalazi na opštinskoj listi spomenika, ali nadajmo se da sada kada je sređen i uređen pravimo put ka prepoznavanju i zaštiti tog izuzetnog memorijalnog prostora”, zaključuje ona i dodaje da je optimistično to što se situacija, kao i stanje u kojem se spomenici nalaze u poslednje vrijeme, brzo mijenja na bolje.
“Od 11 spomenika samo se tri (Stražica - Pljevlja; spomenik Partizanu-borcu - Podgorica; Golubovci - Podgorica) nalaze na Listi zaštićenih spomen-obilježja Uprave za zaštitu kulturnih dobara; četiri se pominju na Listi pod neadekvatnim nazivom kao ‘spomen-ploče’ (Grahovo, Jasikovac, Trebjesa, Virpazar - Bar), što se zapravo odnosi na prvobitnu markaciju spomen-lokaliteta, prije izgradnje spomenika, dok preostala četiri (Dola, Barutana, Žabljak, Spomen-dom u Kolašinu) nijesu na Listi”, piše u uvodnom dijelu knjige.
Bonus video:
