Nil Hasevič (1905-1952), ukrajinski umjetnik, grafičar, aktivna javna i politička ličnost, borac, član OUN (Organizacija ukrajinskih nacionalista) i UGOV (Ukrajinska Glavna slobodilačka vlada u egzilu), nosilac medalje “Vitez Srebrnog krsta” i nosilac medalje “Za borbu u posebno teškim uslovima”.
Nil Hasevič rođen je 25. novembra 1905. godine, u selu Đoksin na Volinju, danas Kostopiljski rejon, Rivnevska oblast, tada Rusko carstvo, u porodici psalmiste (zvanje u Ukrajinskoj autokefalnoj pravoslavnoj crkvi) Antona Ivanoviča Haseviča i Teodosije Oleksijevne. Starija braća, Anatolij i Teodor bili su ukrajinski sveštenici na Volinju. Anatolija su mučili Poljaci u selu Derevjane volinjskog mjesta Klevan, a Teodor je umro nakon rata, u egzilu u Sibiru. Nil je, takođe, studirao teološku bogosloviju, a prve časove crtanja dobio je u ikonografskoj radionici. Pored toga što je dobro slikao, Hasevič je imao dobar glas. Kada je Hasevič imao četrnaest godina, u njegovom se životu dogodio tragičan događaj: vraćajući se iz grada Rivne, on i njegova majka naletjeli su na voz na željezničkom prelazu, kojom prilikom je stradala njegova majka, a Nil je izgubio lijevu nogu. Nije poklekao pred teškom sudbinom: od drveta je napravio sebi protezu za nogu i nastavio da se obrazuje. Poslije liječenja, studirao je u radionici Vasilja Lena u Rivnu, 1925. godine položio je eksterni ispit i dobio potvrdu od gimnazije u Rivnu. A od 1925. do 1926. godine, radio je kao pomoćni slikar ikona. Novac koji je dobio od francuske kompanije, kao kompenzaciju za nesreću, iskoristio je da studira na Varšavskoj likovnoj akademiji. Mladić je diplomirao na Grafičkom fakultetu, studirao slikarstvo kod profesora Miloša i Mečislava Katarbinskog, a grafiku kod profesora Vladislava Skočilijasa. U Varšavi je, u to vrijeme, postojala manja grupa ukrajinskih umjetnika i studenata akademije, koja je osnovala društvo “Mir” čiji članovi su bili: N. Hasevič, P. Andrusi, V. Vasljkivski, S. Dričik, V. Zvarič, P. Holodni, V. Gavriljuki, P. Megik.
Evo, nekoliko izvoda iz sjećanja njegovih zemljaka o njemu:
”... mali, slabo obučen dječak, sa palicom u ruci, jer umjesto lijeve noge - drvena, završena grubim štapom, primitivna, njegova sopstvena proteza ... Uči naporno i nevjerovatno je siromašan. Od oca ne dobija ništa, jer tamo imaju još više problema... “
Godine 1930. pripadao je “Zaporoškom studentskom savezu”. Nakon što je odbranio disertaciju o Svetom Vladimiru, Nil je 1935. godine dobio diplomu o visokom umjetničkom obrazovanju sa pravom predavanja u srednjim školama. Izbijanjem Drugog svjetskog rata, vraća se u svoje selo. Ali, već od 1931. godine Nil dobija priznanja za svoj umjetnički rad: njegova slika “Pranje” dobila je Vatikansku nagradu, a sljedeće godine, portret hetmana Ivana Mazepe, diplomu Varšavske akademije. Razmišljajući o specifičnostima umjetnosti, Nil Hasevič je 24. februara 1933. godine, zapisao:
”Slikanje je apsolutna istina, a jezik istine mora se naučiti svuda i uvjek... To je jedini jezik na kome se sve može izraziti.”
Da bi naučio ovaj jezik, Nil Hasevič je rukom i perom prepisao Peresopničko Jevanđelje. U tom je procesu detaljno proučio ćirilicu. Postepeno prelazi sa uljane slike na grafiku i počinje graviranje, tačnije (duborez) drveta. U ranim 1930-tim, Nil Hasevič izlaže po umjetničkim galerijama u gradovima Pragu, Berlinu, Čikagu, Los Anđelesu. Godine 1937. osvaja treću nagradu na međunarodnoj izložbi graviranja drveta u Varšavi. Za dvije godine tamo je objavljen umjetnički album “Znakovi knjige Nila Haseviča”. Iste godine, u američkom gradu Filadelfiji, objavljen je umjetnički album “Eklibris Nila Haseviča”. U isto vrijeme, umjetnik sarađuje sa ukrajinskim časopisima “Put” i “Volinjsko slovo”. Umjetnik je neumorno poštovao svoju profesionalnu vještinu. Likovni kritičari visoko hvale njegove portrete princa Vladimira Velikog, bivšeg librisa predsjednika Ukrajinske narodne republike u egzilu, Andrije Levickog, niz radova iz almanaha “Drvorez”. Upoređuju ga sa Ivanom Trušem, Jurijem Narbutom, Vasiljem Kričevskim. Hasevič je bio uspješan umjetnik i mogao je sigurno živjeti od toga. Nil Hasevič je bio aktivna javna i politička ličnost, član Ukrajinskog udruženja Volinj (od 1935). Bio je delegat UVU regionalnog kongresa 1935. godine u Lucku. Lično je poznavao Stepana Banderu i druge lidere ukrajinskog nacionalnog pokreta. Bio je član centralnog i regionalnog ogranka OUN-a, a kasnije je postao i članom ukrajinske Glavne oslobodilačke vlade (UGOV). Ali, Drugi svjetski rat se približavao i sudbina ga je stavila pred izbor. Paralelno sa svojim radom, bavio se javnim i političkim aktivnostima: bio je član Udruženja ukrajinskog Volinja, a kasnije se pridružio OUN-u. Od aprila 1943. godine, kada su se masovno formirale odrede UPA (Ukrajinska pobunjenička armija) umjetnik se pridružio gerilskom dijelu. Izabran je za člana centralnog i regionalnog organa OUN- a, (Organizacija ukrajinskih nacionalista).
Od tada počinje nomadski život u ilegali. Rad u skrovištima, stalna promjena lokacija, stalna opasnost. Bio je poznati po pseudonimima Bai-Zot, Levko, Ribalka, 333, Stari. Nil Hasevič je bio talentovani propagandista, upravljao je štamparijom pobunjenika, radio kao umjetnik i urednik, pripremao ilustracije za satirične časopise ukrajinske pobunjeničke vojske “Ukrajinski biber” i “Hren”, dizajnirao letke, ilegalne publikacije, izdao album karikatura. Umjetnik je, takođe, dizajnirao zastave, pečate i obrasce za pobunjenike. Od 1943. do 1944. godine, rukovodi političkom i propagandnom jedinicom grupe UPA Sjever, kojom je komandovao Klim Savur (Dmitro Kljačkivski). Nakon smrti svog prijatelja i vođe, Hasevič je ostao na bojnom polju još sedam godina. Postignuća tokom rata i poslijeratnog perioda su sto pedeset duboreza u drvetu, objavljenih u inostranstvu u albumima: “Volinj u borbi” i “Grafika u UPA bunkerima” (1950-1952). Godine 1941. postao je članom Lavovske unije ukrajinske likovne umjetnosti i sarađivao je sa časopisom “Volinj”, zajedno sa Ulasom Samčukom. Nacistički okupirani Lavov, bio je domaćin izložbe ukrajinskih umjetnika u periodu od 1942. do 1943. godine, na kojoj je Nil Hasevič izložio djelo patriotske teme “Spavajte, mladići, spavajte”. U junu 1948. godine, Ukrajinska glavna oslobodilačka vlada (UGOV) uručila mu je medalje “Krst zasluga” i “Krst vojnih zasluga za borbu u posebno teškim uslovima”. Nakon toga, samom autoru dodijeljen je “Srebrni krst” za zasluge i medalja, a ukrajinska inteligencija ga je izabrala u UGOV-i. Samo nekoliko osoba je znalo ko je on u stvari, čime se bavi i gdje se nalazi.
Međutim, 1951. godine, iz prijestonice SSSR-a stigla je naredba: “zaustavite antisovjetske aktivnosti” Haseviča, (jer su gravure iz ilegale stigle delegatima Generalne skupštine UN i stranim diplomatama), a potom su objavljene u već pomenutoj zbirci “Grafika u bunkerima UPA”. Formirana je međuregionalna radna grupa koja traži umjetnika, na čelu sa kapetanom državne bezbjednosti, Borisom Steklarom. Takođe, bili su uključeni kapetani Markelov i Kudritski. Čekisti (pripadnici tajne policije NKVD-a za izvršavanje specijalnih zadataka likvidacija i sabotaža) su nekoliko puta slijedili tragove Zote (pseudonim i tajno ime Nila Haseviča). Jednom u Lavovu, preko građanina M., koji je čuvao lični arhiv Nila Haseviča (sakrio ih u staklenu teglu i zakopao ih u baštu), “vlasti” su pokušale da postave klopku ilegalnom borcu i odvedu ga, ali bez uspjeha. Šifrirani dokumenti kasnije su pronađeni u jednom od zaplijenjenih bunkera. Kada su ih dešifrovali, pročitali su: “Pripremili su za vas pet kilograma papira, trešnjinog drveta” (od koga su napravljeni štamparski klišei za izradu letaka i otisaka). Šifriranje takođe označava adresu: bunker na farmi u blizini sela Suhivci (Rovenski region, Rovenska oblast, Ukrajinska SSR, SSSR), koji je 12 km od grada Klevanj. Farma je bila opkoljena. Skrovište je bilo pripremljeno na seljačkom posjedu. Skriveni ulaz u sklonište bio je smješten u kutku ispod drva za ogrijev. Sam bunker, relativno prostran, imao je tri sobe. Ovdje se odigrala posljednja bitka između Haseviča i dvojice pobunjenika koji su ga štitili, sa zloglasnim čekistima.
Iz knjige Teodora Gladkova “Sa štitom i mačem”, koju je 1988. godine objavila lavovska izdavačka kuća “Kamenjar”, znamo detalje o smrti umjetnika i ratnika:
”Izađi! U suprotnom bacićemo granate!”, viknuo je Steklar. Odgovor je bio tišina. Dakle, pregovori se nisu vodili. Čekista je iz torbe izvadio granatu RGD-a i šapnuo komandiru voda. Narednik je podigao teški poklopac tačno pola metra, ne veći. To je bilo dovoljno za bacanje granate u sklonište. Eksplozija je odjeknula pod nogama. Nakon što je neko vreme čekao, kapetan je vojnicima dao signal da podignu poklopac i povika: “Ko je živ - nek izađe! U suprotnom, ubacićemo granate! Niko nije izašao... U bunkeru nije bilo preživjelih. Svjetlošću punjive lampe Steklar je ugledao tri leša. Jedna noga koja je nedostajala - bio je to Zot. U ruci je držao automat.”
Prema drugim izvorima, Nil Hasevič se ubio iz ličnog oružja, zajedno s dvojicom svojih stražara Vjačeslavom Antonjukom - “Matvejem” i Antonom Meljničukom - “Gnjatom”, spalivši sve važne dokumente.
Iz sjećanja Dmitra Udoda, bivšeg vojnika UPA-e:
”To je bilo 1952. godine u Klevanu, bivšem okružnom centru u regionu Rivne, koji je obuhvatao Bilivsku regiju, gdje je Nil ubijen u skrovištu. Oni, pobunjenici, dovedeni su polugoli, zatrpani u snijegu. Sve su ih postavili pod dub. Čekisti su uvjek dovodili ljude ubijene na izlaganje. Učinjeno je to na “glamurozan način” i zbog izazivanja straha kod stanovništva, kako bi se što više demoralisalo. Kada se Enkavedistima dosadio ovaj “spektakl”, odnijeli su leševe na periferiju. Negdje tamo, tijelo Nila Haseviča pronašlo je svoje posljednje utočište.”
U roku od tri dana, tijela ubijenih pobunjenika odnesena su u nepoznatom pravcu.
Juli M. Golovacki, ukrajinski pisac, pripadnik nacionalnooslobodilačkog pokreta za nezavisnost Ukrajine i politički zatvorenik, napisao je djelo “Bačva” 1956. godine, a koje je delimično objavljivano od 1996-1998. godine, opisujući smrt Nila Haseviča:
”Tek drugi dan smo stigli do mrtvih pobunjenika, bili su mrtvi, vezani za žicu i odvođeni, jedan po jedan, iz skrovišta na površinu. Tijela ubijenih nijesu bila rastrgnuta, konstrukcija skrovišta pruža (dodatno) skrovište u slučaju da je bačena ručna granata. Svaki od mladića imao je na glavi tragove (rane) od metaka - ubijeni su. Tako je Zot umro i sa njim još dva prijatelja iz njegove borbe.”
Drugi svjetski rat pogubio je gotovo sve njegove bliske rođake: ubijeni su otac i mlađi brat Anatolij, stariji Teodor umro je u sovjetskom koncentracionom logoru Biloborodovo kod Tomska, 1947. godine ubijena mu je voljena žena, koja je bila povezana sa ilegalcima u gradu Lucku. Ostali su njeni portreti, naslikani u aprilu 1945. godine.
U periodi od 1931-1944. godine, učestvovao je na trideset pet umjetničkih izložbi od Lavova, Praga preko Berlina do Čikaga i Los Anđelsa. Umjetnički albumi: Književne oznake Nila Haseviča, Varšava, 1939. godine; Ekslibris Nil Hasevič, Filadelfija, 1939. godine; Grafika u bunkerima UPA-e. Album duboreznih figura izrađen u Ukrajini u godinama od 1947-1950. godine; umjetnika ukrajinske ilegale Nila Haseviča “Bai-Zota” i njegovih učenika, Filadelfia, 1952. godine.
Nil Hasevič je svoj časni, ali nažalost i tragični život posvetio Ukrajini, o sebi nikada nije razmišljao, nikada ništa nije tražio za sebe. UGOV mu je ponudila da pređe na zapad, ali on je to odbio. Nije poznato gdje se nalazi njegov grob. Ulica Nila Haseviča nalazi se u gradovima: Kostopilj, Lavov, Luck, Rivne, Kovelj, Volodimir-Volinjski i Pervomajsk u Mikolajevijskoj oblasti, 1992. godine u mjestu smrti Nila Haseviča u Suhovcima, u okrugu Rivne, podignuto je memorijalno obilježje (slikar Valerij Voitovič). Takođe, postoji spomenik Nilu Haseviču u gradu Rivne, u ulici Direktorijuma. Početkom devedesetih, Služba bezbjednosti Ukrajine u Volinjskoj oblasti, prebačila je izbor originalnih drvenih skulptura Nila Haseviča, koji su sačuvani u regionalnom lokalnom muzeju, u Lucku, 26. decembra 2008. godine, Služba bezbjednosti Ukrajine prenosi, do trajnog čuvanja, u memorijalni kompleks “Narodnog muzeja Ukrajine u Drugom svetskom ratu” sto tri originalne grafike Nila Haseviča i drvene kalupe za njihovu proizvodnju, koji su ostali u trezorima KGB.
Film “Pobijediti ili nestati”, snimljen je o sudbini Nila Haseviča (scenarista i reditelj Mihailo Tkačuk). Zvanična veb stranica Kostopilske regionalne državne uprave nudi dvije turističke rute povezane sa životom i delom Nila Haseviča: “Nil Hasevič - umjetnik borac” i “Putevi ukrajinske pobunjeničke vojske” (pobunjenički pokret za Kostopilsku oblast, uključujući i rodno selo Nila Haseviča). Rezolucijom br. 184-VIII Verhovne Rada Ukrajine, od 11. februara 2015. godine, na državnom nivou proslavljeno je sto dest godina od rođenja umjetnika, borca i patriote. Nagrada Nila Haseviča osnovana je u regionu Rivne. Prvi dobitnik, 2016. godine, bio je slikar i grafičar Jevgen Čorni. Dana 9. februara 2018. godine, u ime Koordinacionog vijeća za proslavu počasnih vitezova OUN i UPA u Kijevu, Zlatni krst zasluge UPA (br. 019), Srebrni krst za zasluge UPA (br. 038) i Bronzani krst za zasluga UPA (br. 047), predati su Svetlani Kožebatkini, rođaci Nila Haseviča.
Za sami kraj evo i citata velikog umjetnika i istrajnog borca za slobodu Ukrajine: “Sve dok mi ostane najmanje jedna kap krvi, boriću se sa neprijateljima svog naroda. Ako se ne mogu boriti oružjem, boriću se sjekačem i glijetom. Ja sam bogalj, borim se u vremenu kada mnogi jaki i zdravi ljudi na svijetu ne vjeruju da je takva borba čak i moguća. Želim da svijet sazna da se oslobodilačka borba odvija, da se Ukrajinci bore”, napisao je umjetnik Nil Hasevič, godinu dana prije smrti.
Bonus video:
