Jovana Anđela, samohrana majka iz Beograda, radila je kao kuvarica, spremačica, čak i kao turistički vodič, ali su joj državne beneficije pomagale da sastavi kraj s krajem, do prošle godine, kada ju je izbrisao novi digitalni sistem socijalne zaštite.
Aktivisti za borbu protiv siromaštva kažu da je Anđela među hiljadama Srba sa niskim primanjima kojima su ukinute beneficije otkad je vlada pokrenula sistem Socijalna karta 2022, promovišući ga kao način za pravedniju raspodjelu socijalne pomoći i za sprečavanje prevara.
Anđela, koja je rekla da bi trebalo da je sleduje pomoć od oko 10.000 dinara (85 eura) mjesečno, nije dobila nikakvo objašnjenje ili savjet kako da ospori tu odluku kada je zatražila pomoć od socijalnog radnika, piše Tomson Rojters Fondacija (TRF).
"Rekao mi je da vjeruje u Socijalnu kartu, da je to osmislila vlada. I to je to, ne mogu ništa da uradim," ispričala je 43-godišnja Beograđanka.
"Počela sam da plačem ... bila sam šokirana," kazala je i dodala da sumnja da ju je sistem odbio jer je greškom registrovao nekoliko kratkotrajnih sezonskih poslova i jednokratnu pomoć za stručno usavršavanje kao redovan prihod.
Vlada je odbacila kritike da o zahtjevu za dodjelu pomoći odlučuje algoritam
Zakon o socijalnoj karti je od stupanja na snagu, u martu 2022, iz sistema socijalne zaštite bez ikakvog stručnog kriterijuma izbrisao više od 27.000 ljudi, oko 15 odsto ukupnog broja korisnika, objavila je Inicijativa za ekonomska i socijalna prava A11. Ova lokalna neprofitna grupa je zasnovala procjene na vladinim podacima.
Vladini zvaničnici su saopštili da je manji broj korisnika socijalne pomoći odraz snažnije ekonomije, ali poslanici opozicije i grupe za ljudska prava to povezuju sa novim digitalnim sistemom i upozoravaju da su marginalizovane grupe, poput romske zajednice i beskućnika, izložene riziku.
"To šalje poruku da se morate osloniti na sebe," kaže Biljana Đorđević, poslanica Zeleno-levog fronta koja je u julu podnijela tužbu Ustavnom sudu Srbije, tvrdeći da bi Socijalna karta mogla da izazove "de fakto povrede prava na socijalno osiguranje".
Prikupljanje podataka
Neprofitne grupe kritikuju način na koji novi sistem prikuplja lične podatke i koristi ih za procjenu kome je potreba pomoć.
Registar Socijalna karta prikuplja 135 podataka od brojnih državnih organizacija, ali primaoci ne znaju kako se to koristi i nemaju mogućnosti da ospore brisanje ili isprave očigledne greške, kažu kritičari.
Organizacija Amnesti internešnal je u aprilskom izvještaju kritikovala obim prikupljanja podataka, i ocijenila da to povećava rizik od korišćenja pogrešnih ili zastarelih informacija.
Mnogi građani koji su izbrisani dobili su pisma koja "uopšteno upućuju na 'podatke iz elektronske baze podataka' (ali) ne sadrže nikakve dodatne informacije, niti podnosiocu zahtjeva nude priliku da pojasni ili ispravi informacije", naveo je AI.
Kao u Anđelinom slučaju, grupe za ljudska prava kažu da su socijalni radnici često loše opremljeni da pomognu u otklanjanju grešaka u sistemu.
Vlada je prošle godine saopštila da je sistem Socijalna karta samo "pravni izvor činjenica" i odbacila kritike da o zahtjevu za pomoć "odlučuje algoritam".
Digitalna socijalna država
Aktivisti kažu da prelazak na digitalnu socijalnu državu još teže pogađa marginalizovane grupe jer one imaju ograničen pristup servisima informacija uključujući internet, kao i manje vremena i novca da se bore protiv odluka. Oni su takođe nesrazmjerno zastupljeni među primaocima pomoći.
Prema procjenama UNICEF-a iz 2019. godine, 84 odsto domaćinstava romskih naselja u Srbiji dobijalo je neki oblik socijalnih beneficija.
U prigradskom naselju Jabučki Rit, 23 km od Beograda, 36-godišnja Romkinja Nađa trenutno prima socijalnu pomoć, ali brine da bi mogla biti izbrisana iz sistema.
"Često smo u situaciji da moramo da biramo hoćemo li da platimo račune ili da se prehranimo," rekla je TRF.
Poput Nađe, koja sakuplja i prodaje puževe za kuvanje i pravljenje sapuna, mnogi Romi se plaše da bi bilo kakva zarada mogla dovesti do toga da im sistem Socijalne karte ukine beneficije.
Jedna 42-godišnja Romkinja koja je htjela da ostane anonimna, rekla je da su joj beneficije uskraćene jer je i dalje radno sposobna. Njen suprug u zatvoru služi kaznu za krađu struje.
Socijalni radnici bi trebalo da budu u mogućnosti da donose odluke o pojedinačnim podnosiocima zahtjeva kako bi izbjegli ove probleme, ali stručnjaci kažu da nema dovoljno osoblja, da su preopterećeni i ponekad ne razumiju sistem.
"Promjena situacije (korisnika) se dokumentuje momentalno, a socijalni radnik je 'upozoren' da ponovo napravi procjenu. Ranije su procjene rađene redovno", kaže Natalija Perišić, profesorica socijalne politike na Univerzitetu u Beogradu.
"Iako sadašnji sistem zvuči pravednije, on to zapravo nije. Ako korisnik zaradi bilo koji iznos u jednom mjesecu, to će biti prijavljeno i neće dobiti nikakva sredstva u narednim mjesecima."
Osjetljivi lični podaci
Među podacima koje sistem prikuplja su osjetljive lične informacije koje bi mogle otkriti seksualnu orijentaciju ili nacionalnost primaoca, kažu aktivisti za digitalna prava.
Oni ističu da to takođe povećava rizik od državnog nadzora među podnosiocima zahtjeva za beneficije jer se koriste lični podaci koje posjeduju druge državne agencije, uključujući Ministarstvo unutrašnjih poslova, poresku upravu i službu za zapošljavanje.
"Zaštita ličnih podataka unutar vladinih službi nije na baš visokom nivou u ovoj zemlji," rekao je Danilo Ćurčić, programski koordinator Inicijative A11.
Anđela, koja sa sinom živi u stanu od 20 kvadrata, kaže da je primorana da pozajmljuje novac od prijatelja otkad su joj ukinute naknade. Ona se nada da će se žaliti na tu odluku.
"Samo želim malu pomoć od ove vlade, da smanjim stres, da platim struju, da dobijem prostor za disanje", rekla je.
Bonus video:
