Društvo u Srbiji se mnogo promijenilo za godinu bez obzira na to kakav će biti konačan ishod borbe protiv autokratskog sistema, izjavio je za “Vijesti” Dragan Popović, direktor Centra za praktičnu politiku.
“Ne pamtim godinu u kojoj se više stvari promijenilo. Promijenilo se društvo, prije svega uvjerenje ljudi da je moguće boriti se i da to ima smisla i da ne moramo da se predamo apatiji. To je bilo ono što nas je ubijalo duže od decenije - društvo koje se pomirilo sa tim da ne možemo bolje i da je to naš maksimum”.
On kaže da krajnji ishod, paradoksalno, nije najvažniji, i ističe značaj procesa u posljednjoj godini - politizacija čitavih mladih generacija, njihovo učenje kako se osvaja javni prostor, kako se utiče na javne odluke, kao i nove vrijednosti koje su probudili - solidarnost, upornost, energija.
“To je rezultat kakav do prije godinu nisam mogao ni da sanjam”, kaže Popović.
Upitan šta štrajkovi glađu govore o stanju u državi, on je rekao da je to snažan simbol da nešto duboko nije u redu sa društvom.
“Očigledno su zatvoreni svi kanali komunikacije u društvu. Vlast koja je potpuno okupirala sve institucije i koja je napravila situaciju da svi koji je kritikuju su automatski neprijatelji, primjenjuje nasilje prema svojim protivnicima i u takvoj situaciji, nažalost, neki ljudi će da posegnu i za tim najradikalnijim metodama”.
On smatra da to nije dobro i da su svi građani dužni da im pruže moralnu podršku, da budu uz njih, trudeći se da ih ubijede da prekinu te radikalne metode.
“Na stranu to što je to lični čin, kad ga posmatramo politički i društveno, on nam pokazuje da je društvo u Srbiji u izrazito dubok krizi”, istakao je.
Dijana Hrka, majka mladića koji je stradao prilikom pada nadstrešnice Željezničke stanice u Novom Sadu 1. novembra 2024, ne uzima hranu od 2. novembra i traži da budu procesuirani odgovorni za smrt njenog sina Stefana i ostalih 15 žrtava i da predsjednik Srbije Aleksandar Vučić raspiše izbore.
Autoprevoznik Milomir Jaćimović i njegov sin Milan su u ponedjeljak stupili u štrajk glađu na ulazu u zgradu Pokrajinske vlade u Novom Sadu, zahtijevajući da mu policija vrati oduzete autobuse i da budu odbačene kazne koje je dobio prethodnih dana zbog podrške studentima.
Uticaj sankcija
Popović je komentarisao i to kako američke sankcije Naftnoj industriji Srbije (NIS) mogu uticati na unutrašnju stabilnost režima odnosno koliki je potencijal ekonomskih i socijalnih posljedica energetske krize da promijene političku dinamiku.
“Potencijal ekonomske krize je uvijek velik, a posebno je velik psihološki potencijal. U Srbiji, kad se pomene riječ sankcije, već nastane panika. Mi smo zemlja koja je preživjela dosta teške i ozbiljne sankcije 1990-ih tako da one ovdje automatski asociraju na najgoru deceniju našeg života i mislim da je psihološki to veliki udar i na vlast jer većina ljudi, posebno meki dio Vučićevog biračkog tijela - ne radikalni lojalisti, već obični ljudi, uplašeni, koji misle da su svuda neki neprijatelji i da je rat uvijek moguć - očekuju od vlasti da im obezbijedi stabilnost”, kazao je. On je istakao da psihološki, svaki pomen sankcija, nestašice, restrikcija struje, benzina u flašama, ima ozbiljne posljedice po političku dinamiku u Srbiji.
SAD su u januaru ove godine uvele sankcije NIS-u zbog većinskog ruskog vlasništva, ali je njihova primjena u nekoliko navrata odlagana do 9. oktobra.
Ministarka rudarstva i energetike Dubravka Đedović Handanović saopštila je juče da su ruski vlasnici NIS-u poslali zahtjev Kancelariji za kontrolu strane imovine američkog Ministarstva finansija (OFAK) za produžetak licence za rad na osnovu pregovora sa trećom stranom.
“U molbi se navodi da je ruska strana spremna da prepusti kontrolu i uticaj nad kompanijom NIS trećem licu”, napisala je ministarka na svom Instagram profilu i dodala da je država Srbija ovaj zahtjev zvanično podržala.
Ogoljeno nasilje partije nad strukom
Popović je za “Vijesti” govorio i o slučaju kompleksa zgrada Generalštaba u centru Beograda, rekavši da vlast, u pokušaju da opstane, dijeli ono što je javno.
“To je još jedan dokaz da imamo posla sa grupom ljudi koja je okupirala državu, zauzela institucije i ponaša se prema javnim dobrima kao prema privatnom dobru. Oni sad trguju i nešto što je vrijedno kulturno dobro, što je je velikom broju građana značajan simbol, daju da bi umilostivili Trampovu (predsjednik SAD Donald) administraciju”.
On je istakao da je to dobar primjer kako se u Srbiji vlada - “na silu, protiv struke”.
“Oni su poslali BIA (Bezbednosno-informativna agencija) da maltretiraju stručnjake u zavodima da bi skinuli zaštitu sa tih zgrada, to je ogoljeno nasilje jedne partije nad strukom koje nam u konačnici pokazuje kako se vlada. To je ono što je sada standardan termin i u međunarodnim okvirima - zarobljena država”.
Poslanici Skupštine Srbije su prošle sedmice izglasali poseban zakon (Lex Specialis) o kompleksu zgrada Generalštba i nekadašnjeg Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu, što omogućava rušenje tih zgrada teško oštećenih NATO bombardovanjem SRJ 1999. godine.
Time je otvoren put za kontroverzni projekat nekretnina koji bi finansirala investiciona kompanija povezana sa Trampovim zetom Džaredom Kušnerom, uprkos širokom protivljenju javnosti i pravnim preprekama. Vlada Srbije je prošlog novembra odlučila je da zgrade Generalštaba i Ministarstva odbrane u centru Beograda izgube svojstvo kulturnog dobra.
Stručnjaci kažu da procedura nije ispoštovana, jer kulturno dobro može biti izbrisano iz registra samo ako nestane ili bude potpuno uništeno, a da Generalštab nije izgubio nijednu od vrijednosti zbog kojih je proglašen kulturnim dobrom.
Od Srbije je teško napraviti Lukašenkovu Bjelorusiju
Upitan da li se Srbija nalazi na ivici autoritarne konsolidacije, što je jedan od scenarija koji se predviđa u novom izvještaju Beogradskog centra za bezbednosnu politiku (BCBP), Popović je odgovorio:
“Ovdje je teško sprovesti tu vrstu autokratizacije i zbog geopolitičkih okolnosti i zbog istorijskog iskustva i zbog specifičnog razvoja društva. Mi ne možemo da postanemo Lukašenkova (predsjednik Aleksandar) Bjelorusija, čak i ako bi neki htjeli. Nema vlast tu vrstu potencijala niti je moguće toliko slomiti društo da odemo baš u tom drastičnom smjeru”.
On je kazao da se trenutno odvija proces raspada jednog autoritarnog režima koji je zauzeo sve pore društva.
“Srpska napredna stranka (SNS) je jedina stranka u Evropi koja ima vlast na apsolutno svakom nivou, u svakoj mjesnoj zajednici, u svakom selu. I to nam govori koliko nije lako takav sistem demontirati. Mislim da će ovo još malo da traje, da se raspada u stalnim krizama, potresima. Pritom je uključeno suviše iracionalnih faktora, uključujući samog Vučića, koji mnoge odluke donosi potpuno iracionalno. On ima ogromnu moć i njegova riječ je zakon za veliki broj ljudi. Teško je predvidjeti, ali idemo ka raspletu, samo taj rasplet ne mora da bude ni brz ni bezbolan”.
Komentarišući šta bi u tom procesu moglo biti presudno - upornost građanskih protesta, ponašanje bezbjednosnog aparata ili odlučnost Zapada da preuzme aktivniju ulogu, Popović je izjavio:
“Iz našeg nedavnog istorijskog iskustva i onoga što gledam na ulicama, meni djeluje da su ti faktori jako povezani ali da je ključni volja i pritisak građana. Kad je društvo dobro organizovano i kad izvrši dovoljno pritiska, što je trenutno slučaj ovdje, onda dolazi do okretanja Evropske unije (EU) i drugih faktora ka vama”.
On je istakao da je upravo društvo natjeralo EU da počne da obraća pažnju i da prestane da “žmuri na jedno ili čak na oba oka u pojedinim situacijama”. Popović slično misli i za bezbjednosni aparat.
“Mi smo 5. oktobra imali situaciju da su čitave jedinice prešle na stranu demonstranata onog trenutka kada su shvatile da je legitimitet na toj strani. Prvo smo imali 24. septembar kada je Milošević (tadašnji predjednik SRJ Slobodan) izgubio na izborima, a onda smo tek imali 5. oktobar kada je cijela policijska brigada prešla na stranu demonstranata, upravo s obrazloženjem da Milošević više nema legitimitet jer je izgubio izbore”.
On smatra da društvo mora da se organizuje i da učini sve što je u njegovoj moći, uključujući pobjedu na izborima, i da se tek onda može očekivati da će bar djelovi bezbjednosnog aparata odbiti najdrastičnije naredbe poput onih da se suprotstave građanima.
Scenariji do juna 2026.
U izvještaju “Politička i institucionalna kriza u Srbiji: mogući scenariji (novembar 2025-jun 2026)”, BCBP navodi da je Srbija nakon tragedije u Novom Sadu ušla u najdublju političku, društvenu i institucionalnu krizu od dolaska Vučića i SNS-a na vlast 2012. godine.
Izvještaj razmatra četiri moguća scenarija razvoja događaja između novembra 2025. i juna 2026. godine.
Prvi je kontrolisana represija, slabljenje protesta i tiha autoritarna konsolidacija. Drugi je posredovanje EU koje vodi do krhke tranzicije putem pregovora, uključujući tehničku vladu i prijevremene izbore. Prema trećem scenariju, pojačana represija izaziva haos, prijeteći kolapsom sistema upravljanja i prelivanjem nestabilnosti na region.
Četvrti scenario su prijevremeni izbori koji bi mogli otvoriti izlaz iz krize, ali nose rizik od izborne manipulacije ili sabotaže i nasilja koje bi mogao režirati sam režim.
BCBP navodi četiri moguća ishoda: politički vakuum, tranzicija postignuta pregovorima, kolaps režima, ili autoritarna konsolidacija, pri čemu se svaki ishod može preoblikovati u drugi, zavisno od unutrašnjih i spoljnih pritisaka.
U izvještaju se naglašava da kriza u Srbiji nije linearan proces, već “živo stanje” koje se neprekidno mijenja. Dugotrajni zastoj može prerasti u učvršćenu autokratiju; represija i nemiri mogu izazvati kolaps režima; a iscrpljenost sukoba može otvoriti put ka tranziciji uz posredovanje EU. S druge strane, čak bi i prijevremeni izbori, koji se predstavljaju kao demokratsko rješenje, mogli prerasti u obnovljeni sukob ili institucionalnu paralizu ako njihov ishod bude manipulisan.
Ističe se da je Srbija na raskršću gdje svaki put nosi i rizik i priliku.
“Pravac kojim će zemlja krenuti zavisiće od tri međusobno povezane sile: izdržljivosti građanske mobilizacije, sposobnosti režima za represiju ili kompromis, i odlučnosti EU da ne djeluje kao udaljeni posmatrač, već kao odlučan garant demokratskih principa. Ishod krize - da li će se završiti transformacijom kroz pregovore ili učvršćenom autokratijom - zavisiće od toga kako će se ove dinamike ukrstiti u presudnim mjesecima između novembra 2025. i juna 2026”.
U izvještaju se ističe da bezbjednosni aparat ima centralnu ulogu u krizi - obuhvata ne samo formalne policijske strukture, već i paraformacije sastavljene od kriminalnih grupa, huliganskih mreža i partijskih lojalista mobilisanih za gušenje otpora.
“Intenzitet i učestalost njihovih represivnih akcija direktno utiču na brzinu i težinu krize. Moguće raspoređivanje vojnih jedinica označilo bi dramatičnu eskalaciju, sugerišući da se režim okrenuo otvorenoj autoritarnoj kontroli”, ističe se.
U međuvremenu, obavještajne službe Srbije, vojne bezbjednosne agencije i Bezbednosno-informativna agencija, djeluju uglavnom iza kulisa. Njihove aktivnosti obuhvataju tajni nadzor i prenos znanja iz ruskog priručnika o suzbijanju demokratskih pokreta (“obojenih revolucija”), zbog čega su u velikoj mjeri nevidljivi, ali izuzetno uticajni akteri u drami koja se odvija.
Bonus video:
