15.1.1990. njemački građani su zauzeli centralu Štazija, zloglasne tajne službe DDR i tako spasili milione dokumenata, koji su dokaz represivnog karaktera komunističkog režima. To je omogućilo lustraciju.
„Lustracija! Lustracija! Lustracija!" Ovog leta su punih mesec dana hiljade Bugara svakodnevno protestovali protiv vlade i zahtevali sprovođenje lustracije. Tri decenije nakon pada Gvozdene zavese brojni Bugari su uvereni da se upravo zbog nesprovođenja lustracije njihova zemlja pretvorila u „mafijašku državu". Taj pojam koristi i Metodi Andreev, bivši predsjednik bugarske Komisije koja se bavila dokumentima nekadašnje komunističke tajne službe.
Po njegovom mišljenju „stare mreže" čvrsto u svojoj šaci drže današnju Bugarsku i odgovorne su i za zlo korupcije. To mišljenje dijele i demonstranti koji su ovog ljeta protestovali protiv aktuelne vlade Bojka Borisova.
Zašto je lustracija u Njemačkoj uspjela?
Zašto lustracija nije sprovedena u Bugarskoj, ali i drugim postkomunističkim zemljama poput Hrvatske, BiH ili Srbije?
Zašto je ona uspjela u Njemačkoj, zemlji koja je danas mnogima u svetu uzor po pitanju lustracije – i to ne samo bivšeg komunističkog, već i nacističkog kadra? Često se naime zaboravlja da je Nemačka sprovela dvostruku lustraciju: nakon Drugog svetskog rata i nakon pada Berlinskog zida.
Ključ svega je vjerovatno bio 15. januar 1990. Njemački građani (iz Istočnog, ali i Zapadnog Berlina) i aktivisti za ljudska prava tog dana su jasno poručili da žele da saznajui istinu - zauzeli su centralu zloglasnog Štazija.
U Bugarskoj su građani nakon pada Gvozene zavese „jurišali" na centralu BKP. A za to vreme je bugarska Državna bezbjednost uspela da uništi oko 40 odsto arhivske građe.
U Njemačkoj je, zahvaljujući pravovremenoj akciji građana, najveći dio dokumenata spašen. A onaj dio koji je Štazi pokušao da uništi, već tri decenije se sistematski rekonstruiše pod nadzorom BStU-a (Ureda saveznog povjerenika za dokumenta bivšeg Štazija). Put do njegovog osnivanja je bio težak. Mnogi su u tadašnjoj (ujedinjenoj) Njemačkoj bili protiv toga. Neki su se otvoreno zalagali za njihovo uništavanje.
„Nepotrebne svađe oko prošlosti"
Među njima je bio i Volfgang Šojble, tadašnja desna ruka „kancelara ujedinjenja" Helmuta Kola. On je kasnije u jednom novinskom intervjuu otkrio da je zagovarao uništenje dokumenata „kako se budućnost ne bi nepotrebno opteretila svađama oko prošlosti".
Lotar de Mezijer, poslednji šef vlade DDR, htio je u svakom slučaju da spriječi da građani dobiju uvid u dokumente MfB (Ministarstva za državnu bezbjednost) u sklopu kojeg je i djelovao Štazi:
„U tom slučaju nema više komšija, prijatelja i kolega, samo će biti smrti i ubistava", rekao je on aludirajući na činjenicu da su brojni stanovnici DDR radili za Štazi i kao neformalni saradnici, špijunirajući ljude iz svoje blizine, pa i članove sopstvene porodice.
I zapadno-njemačka tajna služba BND upozoravala je na moguće kobne posledice po mladu demokratiju na istoku zemlje ukoliko se otvore arhivi Štazija.
Ali, na kraju su se sve te brige pokazale neosnovanim. Nakon brojnih komplikacija, BStU je s radom počeo upravo 3.10.1990, na dan ujedinjenja Njemačke. Prvi šef Ureda je postao Joahim Gauk, nekadašnji aktivista za građanska prava u DDR. On je kasnije (2012-2017) obavljao i dužnost predsjednika Nemačke.
Ključno otvaranje arhiva
Za sprovođenje lustracije u Nemačkoj bilo je ključno otvaranje Štazijevih arhiva. To su miloni dokumenata o mučenjima, psihičkom teroru, ubistvima, pljačkama, privrednom kriminalu, o sistemskom špijuniranju nedužnih građana. Nije bilo slučajno da su već tokom 1989, kada su se nazirale velike promjene u Evropi, vlasti u tadašnjim komunističkim zemljama prvo počele s uništavanjem i uklanjanjem kompromitujućih materijala.
U slučaju Bugarske, uvid u spise bivše tajne policije omogućen je tek nakon ulaska te zemlje u Evropsku uniju.
U Njemačkoj svaki građanin može, ukoliko sumnja da je bio meta nadzora, da zatraži uvid u svoj dosje i sazna ko ga je, kad i kako špijunirao. Štazi je zapošljavao oko 7.000 ljudi, u jesen 1989. je u dokumentima MfS bilo registrovano još i oko 180.000 spoljnih saradnika, takozvanih IM-ova. Spise istražuju i istoričari, novinari, oni su predmet analiza na njemačkim univerzitetima.
I 30 godina nakon pada Berlinskog zida, u Njemačkoj još uvek postoji veliko zanimanje za dosijea Štazija. Tokom 2019. BStU je dobio oko 56.000 zahteva građana za uvid u spise, u prvom polugodištu ove godine (usprkos koroni) skoro 21 hiljadu.
Od 1990. do danas je Ured dobio više od sedam miliona zahtjeva, od toga nešto više od tri miliona od strane samih građana. Ostavština DDR-ovog režima obuhvata oko 111 kilometara pisanog materijala, dva miliona foto-dokumenata i 15.000 vreća pocijepanih spisa, koje Štazi nije uspio da uništi – i koje se sad rekonstruiše uz pomoć sofisticiranih mašina.
Roland Jan, aktuelni šef BStU, žali se ipak da još uvek nije razjašnjena prošlost. On napominje da je samo mali broj odgovornih osoba pravosnažno osuđen, da postojeći krivični mehanizmi nisu dovoljni: „Pokazalo se da jedna pravna država ne može da rasvijetli ono što se događalo u sistemu zasnovanom na nepravdi."
Jan je posebno kritikovao i Levicu, stranku koja je (dijelom) naslednica bivše komunističke partije SED u DDR, zbog toga što se do danas nije u potpunosti suočila s ostavštinom prošlosti: „To je bila SED diktatura, a ne Štazijeva diktatura!" Čelnici Levice poručuju da saradnja sa Štazijem danas ne smije automatski da bude prepreka u karijeri.
Rehabilitacija žrtava Štazija i penzije
Žrtve Štazija u Nemačkoj se kontinuirano rehabilituju. Ti ljudi primaju mjesečnu naknadu za patnje koje su proživjeli u DDR-u. Osobe koje su nepravedno provele 90 ili više dana u zatvorima Istočne Njemačke, imaju pravo na takozvanu „penziju za žrtve SED" u iznosu 330 eura mesečno, odnosno naknadu za svaki mjesec proveden iza rešetaka. Procjenjuje se da je broj žrtava represije bio između 170 i 300 hiljada.
Riječ lustracija potiče od latinskog pojma „lustrare" (očistiti, počistiti, rasvijetliti) i pod njim se danas podrazumeva sistematsko uklanjanje politički „opterećenih", odnosno diskreditovanih osoba sa svih javnih funkcija i uopšte iz javnog života, te njihovo procesuiranje pred sudom.
U današnjoj Njemačkoj nezamislivo je, za razliku od zemalja bivše Jugoslavije (uključujući i neke članice Evropske unije), da su bivši visokopozicionirani zvaničnici represivnog sistema redovni i (očito) rado viđeni gosti u medijima, da u stranačkim centralama komentarišu ishode izbora, da javnost „zabavljaju" svojim šalama – i na taj način banalizuju nikad rasvijetljene zločine počinjene u ime organizacije kojoj su i sami pripadali.
Usprkos dosadašnjim provejrama, u javnoj službi ujedinjene Njemačke i dalje su zaposlene hiljade nekadašnjih saradnika Štazija. Jedno vreme su i vikendicu Angele Merkel na sjeverozapadu Njemačke čuvala dva bivša službenika Štazija.
Kod osoba koje konkurišu za radno mjesto u javnoj službi automatski se provjerava da li su sarađivale sa Štazijem.
U proteklih 30 godina „pročešljane" su biografije brojnih poslanika, privrednika, kulturnih poslenika. Brojni visokopozicionirani akteri kompromitovani ranijom saradnjom s DDR-režimom morali su da napuste svoje položaje.
Posebno je zanimljiv primjer poslanika u Bundestagu Tomasa Norda. On je neposredno nakon pada Zida priznao da je radio za Štazi i svejedno je 2009. preko liste Levice ušao u Njemački parlament – možda upravo zbog iskrenosti? Takva transparetnost bila bi poželjna i u drugim slučajevima, kaže Jan.
I brojni bivši vrhunski sportisti DDR su, milom ili silom, radili kao neformalni saradnici Štazija. Pominje se brojka od čak oko 3.000 ljudi, no taj podatak nikada nije službeno potvrđen.
Među njima je bio i Ulf Kirsten, bivši napadač Bajera iz Leverkuzena (IM Knut Kriger) i jedno vrijeme član reprezentacije ujedinjene Njemačke. Ili jedan od najpoznatijih nemačkih boksera 90-ih godina Aksel Šulc. Nakon što mu je očuh pobjegao u Zapadnu Nemačku, dobio je poziv iz Štazija u kojem mu je poručeno: „Ili ćeš nam pomoći ili možeš zaboraviti sportsku karijeru!" Šulc se odlučio za prvu opciju i tako postao „IM Markus".
Nikad nije kasno...
Lustracija u Nemačkoj ustvari još uvek traje. Berlinski senator za građevinarstvo Andrej Holm podnio je ostavku 2017. – samo mjesec dana nakon što je preuzeo tu dužnost i nakon što mu je berlinski gradonačelnik Mihael Miler zaprijetio otkazom. Holm je naime radio za Štazi prije pada Berlinskog zida i to prećutao. Nakon što je to otkriveno, Senat je najavio da će provjeriti biografije poslanika u berlinskom parlamentu.
Za lustraciju nikada nije kasno, bar ne u Njemačkoj – pa ni 30 godina nakon pada Berlinskog zida.
Bonus video:
