Hiperinflacija u Vajmarskoj republici bila je jedna od najvećih ekonomskih kriza u istoriji Njemačke. A sve je počelo 1923, u vrijeme kada se Njemačka još nije oporavila od Prvog svjetskog rata.
Njemačka je poslije Prvog svjetskog rata bila opterećena reparacionim zahtjevima Francuske zacrtanim u mirovnom ugovoru iz Versaja. Ipak, to nije jedini razlog za hiperinflaciju prije sto godina. Bilo ih je više.
Ekonomistkinja Juta Hofric u svojoj knjizi „Ples smrti - 1923. i posljedice“ (Totentanz - 1923 und seine Folgen) ukazuje da je vlada u tadašnjoj Njemačkoj napravila neke teške greške. Kada je Njemačka kasnila sa plaćanjem reparacija Francuskoj, Pariz je okupirao Rursku oblast da bi se domogao uglja u vrijednosti reparacija. Tamošnje stanovništvo pružilo je pasivan otpor – prestali su da iskopavaju ugalj. Štampanje novca koje je preduzela njemačka vlada kako bi isplaćivala štrajkače u rurskoj oblasti pokrenulo je inflaciju. Patriotizam je tako Njemačku odveo u razornu ekonomsku krizu.
Kobne posljedice
„Sami Njemci, ugušili su svoju najvažniju proizvodnju, samo zato što nisu željeli da se Francuzi domognu uglja i čelika, pa su rekli: Dobro, onda nećemo da proizvodimo ništa“, kaže Hofric. Centralna banka počela je da štampa pare kojima su se plaćali rurski štrajkači. Kada postoji višak novca, a manjak proizvoda kao što su sirovine, onda opada vrijednost novca. Osim toga, Njemačka je još za vrijeme Prvog svjetskog rata snažno oborila vrijednost svoje valute, jer je štampala novac kako bi finansirala rat.
Posljedice po svakodnevni život bile su kobne. Uskoro je jedan hljeb koštao stotine miliona maraka. Hofric u svojoj knjizi opisuje kako je čuvena njemačka umjetnica Kete Kolvic 1923. skladištila krompir po sobama. Njegova vrijednost stalno je rasla, a za razliku od bezvrijednog novca mogao je i da se jede. Kete Kolvic je iznajmila jednu sobu, a stanar je do te sobe morao da se provlači uskom stazom između džakova krompira.
Monetarna reforma bila je spas
Njemačka Rajhsbanka štampala je sve više novca. „Državna štamparija je 1923. imala trostruko veći broj zaposlenih u odnosu na period prije rata, a i skoro sve štamparije u Njemačkoj takođe su za nju štampale novac“, piše Hofric: „Skoro kompletna industrija prerade papira bila je angažovana na štampanju novca.“
Situacija se smirila tek kada je centralna banka dobila novog direktora i kada je sprovedena reforma. Prekomjerno štampanje novca je prestalo. Osim toga, uvedena je i takozvana „ražena marka“ – alternativna valuta kojoj je cilj bio da stekne povjerenje stanovništva. Za pokriće su se uzimale poljoprivredne površine, odnosno količina raži koja se može dobiti na njima. Uspjeh te alternativne valute bio je zasnovan na iluziji – niko nije mogao da ode u Centralnu banku i svoj novac zamijeni za poljoprivredno zemljište, ali pošto to niko nije ni pokušavao, čarolija je djelovala. Valuta je ostala stabilna i prihvaćena je kao sredstvo plaćanja.
Može li se to porediti s današnjom inflacijom?
Situacija je danas drugačija, iako postoji i nekoliko sličnosti, kaže Hofic: „Naravno, hiperinflacija i inflacija često imaju veze s ratnim vremenima. Mi, na sreću, nismo učesnici u ovom ratu, ali trpimo kolateralnu štetu, jer snabdijevanje zemnim gasom ne funkcioniše“, kaže Hofric. I zaista, kao nekada ugalj, sada nedostaje jedan drugi bitan energent: gas. A i Evropska centralna banka je, podsjeća Hofric, godinama sprovodila ekspanzivnu emisionu politiku, pa su i to povoljni uslovi za razvoj inflacije.
„Ali tu je sličnostima kraj“, naglašava Hofric. „Ovo danas jeste velika inflacija, veća nego ikada u mom životu – deset odsto. To jeste mnogo, ali 1923. je vladala hiperinflacija. To je sasvim drugačiji red veličina.“
Šta su razlike?
Cijene su u novembru 2022. u Njemačkoj bile prosječno veće za deset odsto nego u novembru 2021. To je period od godinu dana. Kod hiperinflacije cijene rastu mjesečno za najmanje 50 odsto. To bi značilo da hljeb koji je u novembru koštao tri eura, mjesec dana kasnije košta najmanje četiri i po.
Juta Hofric od svojih čitalaca često dobija pisma i u njima novčanice iz vremena hiperinflacije. Naslijedili su ih od starijih članova porodice – recimo novčanicu od dva miliona maraka. „Često mi ljudi pričaju kako su kao djeca na tavanu otkrili pakovanje novčanica i pet minuta se osjećali strašno bogatim. Znate ono: Pronašao sam dedino zakopano blago! A onda dođe deda i kaže: Da to je preostalo iz 1923, a tada za to nismo mogli da kupimo ni hljeb s maslacem.“
Bonus video:
