Tri godine nakon što je pokrenuo svoju “specijalnu vojnu operaciju” u Ukrajini, ruski predsjednik Vladimir Putin suočava se sa velikim izborom. U javnosti odiše optimizmom. Povukao je svoju zemlju sa ivice ponora i vojnim sredstvima odbranio njen suverenitet, ili bolje rečeno, ono što on naziva suverenitetom. Da to nije učinio, tvrdi, Rusija bi prestala da postoji. U međuvremenu, ruski BDP raste - prema zvaničnim podacima, porastao je za oko četiri odsto u 2024. godini - i plate ne samo da rastu već, izgleda, uspijevaju da prate cijene, uprkos godišnjoj inflaciji koja sada iznosi više od devet odsto. Iza ove fasade, vojni budžet se udvostručio u posljednje tri godine, a rast ekonomije je gotovo u potpunosti vođen vojnim sektorom, dok je potrošački sektor, gdje je inflacija još viša, stagnirao.
Ipak, sve ovo za sada djeluje podnošljivo za obične Ruse. Kremlj je dodatno učvrstio kontrolu nad društvom, dok istovremeno dopušta da neki aspekti privatnog života ostanu netaknuti. Rat, iako njegovi troškovi neprestano rastu, naizgled ide u korist Rusiji: prema Putinovim tvrdnjama, ruske snage su “oslobodile” najmanje 189 naselja u Ukrajini tokom 2024. godine, a zapadni protivvazdušni sistemi navodno nemaju šanse protiv najnovijih ruskih raketa. Populacija pokazuje znake zamora od rata, ali generalno gledano, svi ti izvještaji o vojnim uspjesima prihvataju se zdravo za gotovo: prema anketama nezavisnog Levada centra, performativna ili iskrena podrška specijalnoj operaciji stagnira na oko 75 odsto stanovništva, uključujući 45 odsto onih koji kažu da su definitivno za vojnu akciju i 30 odsto koji su donekle za. Iako više od trećine Rusa takođe smatra da bi povratak Donalda Trampa u Bijelu kuću, koji je obećao brzo okončanje rata, mogao biti dobar za Rusiju, još više njih vjeruje da to neće promijeniti ništa.
Međutim, u stvarnosti, stvari nisu baš tako dobre dok Rusija ulazi u novu godinu. Koristeći “tvrdu moć”, Putin je izgubio “meku moć”. Pokušavajući da obnovi rusko carstvo, gubi uticaj na bivše teritorije. U nastojanju da poveća razdaljinu između ruskih granica i NATO-a, postigao je suprotan efekat: transatlantski savez je sada, kako Kremlj upozorava, “na vratima”. Stavljajući bezbjednost kao prioritet, Kremlj je učinio Ruse manje bezbjednima: za mnoge, svakodnevni život sada se sastoji od iščekivanja dolaska neprijateljskih dronova, dok oni koji su protiv rata čekaju da im vlasti pokucaju na vrata. Cenzura koja je uništila nezavisne ruske medije postepeno se proširila na obrazovanje, pozorište, film, književno izdavaštvo, pa čak i na politiku muzeja. Čitave društvene grupe su stigmatizovane i progonjene, od migranata i građanskih aktivista do naučnika i intelektualaca, koji se sada često označavaju kao “strani agenti”. Poređenja sa njegovim sovjetskim prethodnicima ne idu u Putinovu korist: poststaljinistički Sovjetski Savez bio je ponosan na Sputnik; Putinova Rusija je ponosna na Orešnik, svoju najnoviju hipersoničnu raketu.
Još veći problem je budućnost. Nakon što je doveo zemlju do ove tačke, nije jasno da li Putin i njegov tim mogu nazad. Demilitarizacija ekonomije i demobilizacija javnosti rizikovale bi potkopavanje sistema koji podržava njegovu vlast. Čak ii dok troškovi rastu, Putinu je potreban konstantan rat da bi očuvao ono što provladini sociolozi nazivaju “konsenzusom Donbasa” - većinu Rusa koji podržavaju vojnu akciju i sve više personalstički pristup vlasti Kremlja. Evo, dakle, dileme s kojom se Putin suočava 2025. godine: okončati rat bilo bi jednako opasno kao i voditi ga.
MANJA RIMSKA IMPERIJA
U godinama koje su prethodile specijalnoj operaciji, Putin i njegove pristalice su oživjeli arhaični ruski koncept Trećeg Rima, ideju da idealizovana ruska država može imati odlučujući uticaj na ogroman “ruski svijet”. Nova imperija bi navodno bila toliko moćna da bi mogla da kontroliše događaje daleko izvan svoje regionalne sfere. Taj san se, međutim, urušio.
Uzmimo u obzir brz kolaps Sirije Bašara al-Asada u decembru. Godinama je ruska intervencija u Siriji predstavljana kao priča o uspjehu koja je dokazivala kako Putinov režim, poput svojih sovjetskih prethodnika, može odlučivati o sudbini zemalja koje su udaljene hiljadama kilometara od Kremlja. Sirija je dugo korišćena kao opravdanje za ruski mesijanski ekspanzionizam, a borba protiv anti-Asadovskih frakcija bila je model za rusku propagandu o Ukrajini. Sada se taj narativ raspao, mada, za sada, to nije uzdrmalo Putinove visoke rejtinge.
Putinovi gubici nisu ograničeni samo na Siriju. Jermenija, nekadašnji ruski “strateški partner” na Kavkazu, zemlja pod zaštitom Moskve i ekonomski snažno zavisna od Rusije, ostavljena je na cjedilu nakon svog nedavnog rata s Azerbejdžanom. U jesen 2023. godine, Rusija je mogla samo da stoji po strani dok su dobro naoružane azerbejdžanske snage zauzimale jermensku enklavu Nagorno-Karabah i, gotovo preko noći, protjerale više od 100.000 Jermena iz Karabaha. Sada Jermenija zaključuje Povelju o strateškom partnerstvu sa Sjedinjenim Državama i nastoji da se pridruži Evropskoj uniji. Nakon što su ruske protivvazdušne snage navodno oborile azerbejdžanski avion iznad Groznog krajem decembra, tobožnje prijateljstvo između Putina i Ilhama Alijeva, dugogodišnjeg azerbejdžanskog predsjednika, je ozbiljno dovedeno u pitanje. Da ne spominjemo da je Alijev sada mnogo bliži drugom regionalnom moćniku, turskom predsjedniku Redžepu Tajipu Erdoganu.
Turska je, zapravo, još jedan problem. Otkako je Zapad uveo sveobuhvatne sankcije Rusiji 2022. godine, Kremlj zavisi od srdačnih odnosa s Ankarom za obradu finansijskih transakcija i nabavku mnogih uvoznih proizvoda potrebnih za svakodnevni život. Međutim, Turska ne sarađuje kako bi Rusija željela: Erdogan je pozvao na povratak Krima Ukrajini, a u Siriji je podržao pobunjenike koji su srušili Putinovog saveznika, Asada, i koji sada kontrolišu tu zemlju. Iako Erdogan glumi prijatelja s Putinom, nadmudrio ga je u Damasku. Prema riječima jednog turskog stručnjaka, zadatak Turske je sada da obuzda Rusiju, istovremeno profitirajući od pragmatične saradnje s njom.
A tu je i Izrael. Dugi niz godina, Putin se redovno sastajao sa izraelskim premijerom Benjaminom Netanjahuom, kojeg je smatrao saradnikom. Istovremeno, istorijski antisemitizam u Ukrajini i nasljeđe holokausta u toj zemlji omogućili su Putinu da, barem do februara 2022. godine, zauzme moralno višu poziciju u očima mnogih Izraelaca. Jevreja u Rusiji nema mnogo, a njihov broj se dodatno smanjio od početka rata u Ukrajini: mnogi jevrejski intelektualci su napustili zemlju, dok su oni koji su ostali pribavili izraelski pasoš za slučaj da im je potrebno da pobjegnu.
Istorijski gledano, buđenje ruskog nacionalizma često je išlo ruku pod ruku s antisemitizmom, iako danas, prema propagandi Kremlja, glavni neprijatelji nisu Jevreji i cionisti, već NATO i “anglosaksonski blok” kojem oni, navodno, služe. Ipak, odnos javnosti u Rusiji prema Jevrejima, a posebno prema Izraelu, se pogoršao. Ruse obično ne zanima sudbina Palestinaca, ali, čini se, u nekoj vrsti refleksne reakcije, oni koji snažno podržavaju ruski rat u Ukrajini takođe teže da favorizuju Hamas i Hezbolah protiv Izraela.
Čak su i dugogodišnji ruski sateliti postali glavobolja za Putina. Uzmimo mali, ali značajan primjer Abhazije, otcijepljene regije Gruzije: u novembru, suočeni sa planom koji bi Rusiji dao još veći uticaj na njihovu ekonomiju, Abhazi su upali u svoj parlament i srušili vladu. Sve što je Kremlj mogao da učini bilo je da zabrani uvoz abhaskih mandarina i savjetuje ruskim turistima da ne posjećuju region.
U međuvremenu, razne multilateralne organizacije koje je Rusija pomogla da se osnuju u protekle dvije decenije nalaze se u krizi. BRICS, organizacija nezapadnih sila koju je Rusija osnovala sa Brazilom, Kinom i Indijom 2009. godine, dodala je nove članice, ali nije uspjela da ostvari značajnije rezultate. Problem leži u tome što Putin tvrdi da gradi alternativni svjetski poredak, ali svjetski poredak ili postoji ili ne postoji. On ne može biti alternativan, niti je moguć bez Zapada. Osim toga, članice BRICS-a i drugih organizacija koje bi trebalo da zadrže bivše sovjetske države u Putinovoj orbiti imaju vlastite multivektorske interese i podjednako su zainteresovane za saradnju sa Kinom, Evropom i Sjedinjenim Državama. Ukratko, širenje imaginarne imperije oslabilo je, umjesto da osnaži, retrogradnu državu autokrate.
VOJNICI, NE UČITELJI
Nakon četvrt vijeka na vlasti, Putin djeluje kao da je sve više odvojen od stvarnosti. Mnoge sveprisutne strukturne mane Rusije smatra uspjesima, umjesto znakovima ekonomske slabosti. Ekonomisti procjenjuju da u radnoj snazi sada nedostaje oko 4,8 miliona radnika; pored dugoročnog opadanja broja radno sposobnog stanovništva, stotine hiljada “iseljenika” - ljudi koji su napustili Rusiju od 2022. godine - i oni koji su otišli u rovove dodatno su ispraznili taj basen. Samo ruskim školama, prema nekim procjenama, možda nedostaje blizu pola miliona nastavnika. Slični, iako manje drastični, problemi s osobljem prisutni su u medicinskom i drugim sektorima.
Civilna ekonomija posustaje. Građevinska industrija je jedan od najboljih primjera: zbog niže potražnje i vrtoglavo visokih troškova stopa započinjanja novih stambenih projekata dramatično je usporena. Druge industrije koje se bore uključuju transport robe, drumski transport, eksploataciju minerala i poljoprivredu, koja je nekad bila ponos Putinove vladavine. Generalno, izvoz više nije izvor ekonomskog rasta. Domaća potrošnja se nastavlja, ali prognoze su tmurne zbog sve većih cijena. Zvanično, inflacija u Rusiji 2024. godine iznosila je 9,52 odsto. Jasno je da je vlada, kako bi psihološki olakšala stanovništvu, izbjegla da godišnja cifra pređe u dvocifrenu. Ipak, cijene voća i povrća porasle su za 22,1 odsto, a maslaca za čak 36,2 odsto. Među neprehrambenim proizvodima, cijene usluga porasle su za 11,5 odsto, benzina za 11,1 odsto, a lijekova za 10,6 odsto. Nemoguće je tvrditi da stanovništvo ne osjeća posljedice.
Uprkos tome, ratna ekonomija radi punom parom. Statistike pokazuju naglo povećanje industrijske proizvodnje u sektorima koji snabdijevaju odbrambenu industriju: metalurgija, proizvodnja mašina, vozila, električne opreme, kompjutera i elektronike. Vlada nastavlja da zatrpava vojno-industrijski sektor novcem, obećavajući bolje profesionalne izglede i sve veće plate za one koji se pridruže. Važno je za Putina da pokaže mladima da put do uspješne karijere leži u ratu. Međutim, vlada sada, prema procjenama, troši čak 23 milijarde dolara godišnje samo na privlačenje novih regruta. Od početka 2025. godine, neke regije su počele da povećavaju isplate ljudima koji su pod vojnim ugovorom, što otkriva koliko je ovaj “posao” nepopularan.
Sve ovo izaziva sumnje u to koliko dugo ruske budžetske rezerve mogu izdržati rat. Hoće li resursi početi da presušuju već 2025. godine? Takođe postoji rizik od katastrofa izazvanih ljudskim faktorom jer vlada zanemaruje dotrajalu civilnu infrastrukturu u zemlji. Izlijetanja vozova, kvarovi na sistemima grijanja i drugim komunalnim uslugama, te havarije domaćih aviona postali su alarmantno česti.
PONOVO PODIJELJENI SVIJET
Uloživši sve u rat, Putin je izazvao to da su Rusi sve umorniji od njega. U cijeloj populaciji vide se znakovi iscrpljenosti: ankete Centra Levada sada pokazuju da jasna većina podržava mirovne pregovore, pri čemu je taj procenat dostigao 57 odsto u novembru, što je blizu najvišeg nivoa od početka rata. Za većinu onih koji podržavaju mir, dva uslova ostaju važna: Rusija treba da zadrži “nove teritorije” koje je stekla od 2022. godine, a Ukrajina ne bi trebalo da uđe u NATO. Ako se ti uslovi ispune, ankete pokazuju, okončanje rata bi zadovoljilo značajan dio ruske populacije, koja bi to smatrala “pobjedom”. Nada u mirovne pregovore porasla je sa izborom Donalda Trampa, iako i opšta populacija i elite izražavaju skepticizam u pogledu bilo kakvih trenutnih rezultata.
Znakovi javnog nezadovoljstva zbog beskonačno militarizovanog društva i ekonomskih izazova ne znače da se Rusi okreću protiv Putina. Ali jasno pokazuju da široka masa ljudi koja generalno podržava rat istovremeno nestrpljivo želi njegov kraj. U tom smislu, javno mnjenje u Putinovoj Rusiji mora se razumjeti ne kao nepokretni monolit, već kao lava koja se sporo kreće i može promijeniti pravac kako se mijenjaju spoljašnji faktori. Možda je upravo to ono što brine Kremlj. U novembru 2024. godine, spin-doktori Kremlja raspravljali su o tome kako bi bilo moguće postići da “mirna većina” percepira mir kao pobjedu i osigurati da se oni koji se budu vraćali iz rovova tretiraju dostojanstveno. Među tim veteranima biće mnogi bivši zatvorenici, osobe sa invaliditetom i oni sa posttraumatskim stresnim poremećajem. Prema Putinovoj zamisli, oni koji su prošli kroz borbu trebalo bi da dobiju ubrzan put ka menadžerskim karijerama putem posebnog programa. Civilni zvaničnici nisu oduševljeni.
Zadatak Kremlja za 2025. godinu, dakle, jeste da održi populaciju mirnom. Ovo će biti neophodno bez obzira na to da li Putin nastavlja rat iscrpljivanja usred stagniranja, inflacije i manjka radnika, ili da li dopušta da mirovni sporazum stupi na snagu - bez potpune kapitulacije neprijatelja - i traži nove načine da konsoliduje većinu oko sebe. Iako bi okončanje specijalne operacije Putina koštalo jednako kao i njeno nastavljanje, postoji izlaz: on može da nastavi trajni rat protiv Zapada - hladnim, a ne vrućim sredstvima. Glavna stvar je izbjeći osjećaj čak i djelimičnog poraza. Problem je u tome što beskonačan rat prije ili kasnije može da ostavi utisak, ako ne poraza, onda stagnacije. Isto bi se moglo desiti i sa militarizovanom ekonomijom. U 2025. godini, bilo da dođe do primirja ili ne, osjećaj da Putin stoji na raskrsnici ne može se izbjeći. On možda može odugovlačiti neko vrijeme, ali koliko vremena zapravo ima, čak i u društvu zaleđenom u svojoj ravnodušnosti?
Tokom posljednje tri godine, Rusija je započela završni čin raspada imperije koja je, u ranijim vjekovima, ne samo širila svoju vlast širom Evrope i Azije, već i potčinjavala sopstvenu populaciju. To je bila i svojevrsna samokolonizacija. Sada se taj proces ponovo odvija jer Putinova trenutna borba ima dva fronta - spoljni i unutrašnji.
Ipak, mirovni sporazum će zadovoljiti Putina samo ako bude mogao da odluči da je stara Rusija obnovljena i da je svijet ponovo podijeljen između supersila: mješavina Minhena i konferencije na Jalti, dogovor koji će kupiti mir i formalizovati novi hladni rat. Ali ta obnovljena ruska imperija bila bi imperija samo u Putinovoj glavi. Svuda drugdje bila bi odbačena. Bilo kakav dogovor o okončanju ukrajinskog sukoba još je daleko, s obzirom na to da dvije strane imaju vrlo različita shvatanja o ustupcima koji bi bili potrebni. Ali ako do dogovora i dođe, Putinu neće biti dovoljno da ponovo podijeli Evropu sa Trampom, zadrži Rusiju u bliskom savezu sa Kinom i nastavi svoje igre sa “globalnom većinom”. Da bi kompletirao svoju “pravednu” sliku svijeta, Putinu je potrebna Ukrajina, a ne baltičke države - Finska ili Poljska, za takvu vrstu ekspanzije nema materijalne i demografske resurse, niti strpljenje ruske populacije.
Čak i sada, Putin je već počeo da pravi svoju podjelu - on ne vidi zapadnu Ukrajinu toliko kao “svoju” teritoriju, jer je, za razliku od Krima i istočnog dijela zemlje, kulturno i istorijski zapadna i u tom smislu njemu strana. Ako dođe do novog hladnog rata, Zapad bi takođe mogao da uđe u novu eru obuzdavanja. Međutim, situacija je daleko složenija nego u prošlim vremenima. Svijet sada nije talac dvije uglavnom racionalne supersile, već trojice nepredvidivih i opasnih lidera: Putina, Trampa i Sija.
Bonus video:
