Često čujemo da su sadašnji povratak tiranije i vojna agresija rezultat nesposobnosti ili nespremnosti Rusije da se suoči sa zločinima iz prošlosti. Taj narativ obično se usredsređuje samo na unutrašnje sovjetske zločine: prisilnu kolektivizaciju, Veliki teror 1930-ih, Gulag i slično. Neki od tih zločina nominalno su priznati, ali nije bilo pokušaja da se počinioci izvedu pred lice pravde. Demokratske snage u vrijeme perestrojke uglavnom su bile protiv tranzicione pravde.
Međutim, jedan od politički najosjetljivijih sovjetskih zločina gotovo uvijek se izostavlja iz rasprava. A neuspjeh Rusije da se suoči upravo s tim zločinom dalekosežno je opasniji i utiče na sudbinu brojnih nacija.
Taj zločin je sovjetska okupacija srednje i istočne Evrope, koja je trajala decenijama i donijela smrt i hapšenja, uništenje društvenog i kulturnog života i uskraćivanje slobode. Nepravda je bila ogromna.
Unutrašnji sovjetski zločini, iako su ostali nekažnjeni, barem su bili pravno priznati i žrtvama je odata počast. Spoljna agresija i okupacija nisu. Čak ni ruski disidenti i liberali nikada nisu rizikovali da to pitanje otvore.
Zato, kada je riječ o srednjoj i istočnoj Evropi, postoje dva pojma sjećanja i istorije koja obično ne mogu koegzistirati, koja su u sukobu i međusobno se isključuju. Ona su potpuno suprotstavljena i ne mogu se pomiriti diplomatijom: sovjetsko oslobođenje nasuprot sovjetskoj okupaciji.
U postsovjetskim državama mogu se ukloniti spomenici i promijeniti imena ulica, ali je daleko teže ostvariti suverenitet nad sjećanjem
Pravo oslobođenje je stiglo tek kada su se sovjetske trupe, 45 godina nakon završetka Drugog svjetskog rata, konačno povukle iz istočne i srednje Evrope - kada se Sovjetski Savez raspao, a okupirane nacije pronašle put ka nezavisnosti. Ali bilo je lakše obnoviti ili uspostaviti državnost i nezavisnost nego ostvariti suverenitet nad istorijskim pamćenjem.
Pozitivna slika Sovjetskog Saveza u njegovim posljednjim danima i visoka očekivanja tog trenutka štitili su Moskvu od ozbiljne kritike i optužbi u vezi sa okupacijom istočne Evrope. Taj uzdržani stav bio je rezultat prekomjernog povjerenja ili možda opreznog pragmatizma - želje da se Moskva ne isprovocira, da se ne ugrozi njena dobra volja, da se gubitnici Hladnog rata ne opterete previše. Međutim, najvažniju zaštitu Moskva je, naravno, uživala zahvaljujući svom statusu pobjednika nad nacizmom.
Rusija, koja se sama proglasila nasljednicom SSSR-a, izgradila je svoj međunarodni politički identitet na mitu o sovjetskom oslobađanju, koji joj daje moralni kapital i nameće bivšim okupiranim teritorijama dug zahvalnosti zbog njihovog “oslobađanja” od nacizma.
Da, sovjetski gubici bili su stvarni. Ipak, tragično je što su ti gubici omogućili pokoravanje naroda koji su težili slobodi, zamjenjujući jednu diktaturu drugom. Sovjetski vojnik, ovaploćen u spomenicima koji i danas stoje od Berlina do Sofije, nije bio oslobodilac. Bio je porobljivač. Nijedna količina sovjetske prolivene krvi u borbi protiv nacista ne može opravdati sovjetsku ulogu okupatora.
Nije slučajno što su Sovjeti oklijevali da priznaju čak i postojanje pakta Molotov-Ribentrop. U savremenoj Rusiji, svako izjednačavanje uloga SSSR-a i nacista predstavlja krivično djelo. Sovjetski Savez je 1939. i 1940. okupirao Litvaniju, Letoniju i Estoniju, kao i djelove Poljske, Finske i Rumunije. Punih 22 mjeseca bio je vjerni saveznik nacističke Njemačke. Taj prvi talas sovjetskih okupacija ne može se nikako maskirati kao “borba protiv nacizma”: on je otkrio prave namjere Sovjeta. Ono što je uslijedilo bila je geografski proširena reokupacija. To je bio zaseban ratni cilj, koji nije nužno imao veze sa porazom nacista.
Nažalost, shvatanje sovjetske okupacije kao zločina nije postalo suštinski dio savremene evropske istorije. Ono je geografski ograničeno na istok, zamagljeno, nedovoljno zastupljeno; čini dio istorija pojedinačnih nacija, ali ne predstavlja snažan međunarodni narativ koji bi bio zajednički cijelom kontinentu. Ipak, to shvatanje duboko utiče na savremeni evropski život i ključno je za evropsku bezbjednost. Tek kada se u potpunosti sagleda surovost i posljedice sovjetske okupacije, mogu se razumjeti brige najbližih susjeda Rusije, njihovi istorijski utemeljeni strahovi i njihova potreba za bezbjednošću.
Nijedna količina sovjetske prolivene krvi u borbi protiv nacista ne može opravdati sovjetsku ulogu okupatora
Istočne oblasti Ukrajine sada su pod okupacijom ruskih trupa. Prvi put od 1989. godine velike teritorije evropskog kontinenta, na kojima žive milioni ljudi, pod kontrolom su države agresora. Ali, čini se da su mnogi Evropljani već zaboravili šta znači okupacija.
Rusko državljanstvo se nameće silom. U suštini, riječ je o programu masovnog protjerivanja, jer oni koji ne pristanu biće tretirani kao stranci i prisiljeni da odu. Rusija slijedi isti put kojim je išao Sovjetski Savez, na primjer kada je riječ o baltičkim državama, s ciljem da rusifikuje osvojeni region, preoblikuje njegovu nacionalnu strukturu i učini ga dijelom svoje države.
Imovina se konfiskuje i preraspodjeljuje. “Naseljenici” se dovode kako bi činili okosnicu okupacionog režima. Politika sjećanja se izvrće: spomenici koji obilježavaju sovjetske zločine nestaju, ulicama se vraćaju sovjetska imena kao simbol ruske dominacije. Sve to predstavlja dio napada na nacionalni identitet, pokušaj njegovog brisanja.
Ruske bezbjednosne službe uveliko koriste metode filtracije, a svi koji se smatraju politički nepouzdanima mogu biti zatvoreni. Teška tortura i seksualizovano nasilje su rasprostranjeni. Ukrajinski ratni zarobljenici oslobođeni iz zatočeništva svjedoče o istim oblicima mučenja, zlostavljanja i namjernog izgladnjivanja, s ciljem da budu fizički i mentalno slomljeni.
Svako ko poznaje istoriju iza gvozdene zavese lako će prepoznati obrazac. Sve ovo bila je surova stvarnost za Poljsku i Litvaniju, Istočnu Njemačku i Rumuniju i druge. Masovne deportacije, brutalna vladavina tajne policije, oduzimanje imovine i građanskih prava... ali to nikada nije postalo stvarna stigma za SSSR, niti kasnije za Rusiju. Nikada nije postalo nešto čega bi se nacija stidjela, nešto što zahtijeva pravdu i kaznu, priznanje i pokajanje.
I tu se sada nalazimo: okupator se vratio. I vodi rat baš kao što su to činili Sovjeti.
Vojska Vladimira Putina ima jezivu prednost u odnosu na zapadne armije, koje ulažu ogromne napore da zaštite sopstvene vojnike. Rusija može da podnese gubitke koji bi za bilo koju zapadnu zemlju bili potpuno neprihvatljivi. Ali istovremeno je dovoljno tehnološki napredna da parira zapadnim vojnim tehnologijama.
Zapadna nauka je prva “dronizovala” ratovanje, da bi svela na minimum prisustvo trupa na terenu i koristila mašine za nove zadatke. Putinova vojska, dok koristi stvarne dronove, “dronizuje” i ljude. Ona je od svojih vojnika napravila potrošnu, jednokratnu robu.
Ruskom invazijom punog obima ušli smo u eru globalne moralne klimatske promjene. Baš kao što jedan zemljotres može imati posljedice širom svijeta, ili jedna vulkanska erupcija zagaditi nebo nad više kontinenata, tako i ruska agresija mijenja političku klimu na globalnom nivou.
To je još jedna vrlo stvarna, ali još uvijek nedovoljno prepoznata posljedica rata. Možda i najdalekosežnija od svih. Sa hiljadama vojnika koje u borbu šalje i koje ubijaju Ukrajinci braneći se, Putin ne dobija samo djelove ukrajinske teritorije - on razgrađuje politički pejzaž svijeta, remeti saveze, iscrpljuje strpljenje birača u zemljama NATO-a i uvlači nas u pakao moralnog relativizma.
Šta se može učiniti povodom toga?
Zapadna i jugozapadna Evropa, koje se nikada nisu suočile sa stvarnošću sovjetske okupacije, moraju sada da saslušaju glasove onih koji su je iskusili iz prve ruke.
Teško je reći da li će Rusija uskoro biti pozvana na odgovornost za zločine počinjene protiv Ukrajine. Ali, da bi se uopšte mogla graditi budućnost, prava budućnost, biće od presudne važnosti razviti kulturni i istorijski koncept koji se suprotstavlja pokušaju Rusije da zavadi i vlada.
Na inicijativu Vaclava Havela, Joahima Gauka i drugih istaknutih bivših disidenata, 23. avgust, dan potpisivanja pakta Molotov-Ribentrop, obilježava se kao Dan sjećanja na žrtve staljinizma i nacizma u Evropskoj uniji, ili Dan crne trake. Razumijevanje značaja ovog dana moglo bi i trebalo bi da se produbi kako bi obuhvatilo širu perspektivu ruskog imperijalizma, koji je bio dio sovjetske komunističke politike, ali ju je nadživio.
Taj dan treba da postane fokus dugoročne i koordinisane politike sjećanja, da ojača postojeće institucije poput ENRS - Evropske mreže za sjećanje i solidarnost, koja okuplja uglavnom istočnoevropske zemlje. Treba da gradimo i nove, širom kontinenata, kako bismo se suprotstavili i ljevičarskim i desničarskim narativima koji i dalje nalaze opravdanja za Rusiju.
SSSR se raspao jer je njegovo vještačko jedinstvo bilo nametnuto nasiljem i represijom. Opstanak Evropske unije zavisi od postojanosti njenog dobrovoljnog jedinstva. Ali jedinstvo se ne podrazumijeva. Ono je rezultat međusobnog razumijevanja i saosjećanja, brojnih kulturnih mostova koji povezuju ljude.
Vrijeme je da počnemo da gradimo.
Članak je objavljen u “Gardijanu” i adaptacija je završnog obraćanja autora na Debati o Evropi u Helsinkiju, 18. maja 2025. Autor je ruski romanopisac u egzilu. Od 2018. živi u Potsdamu, u Njemačkoj. Njegov najnoviji roman je “Gospođa iz rudnika” (2025).
Prevela i priredila: A.Š.
Bonus video:
