S obzirom na sve više dokaza o nazadovanju demokratije i jačanju autoritarizma širom svijeta, digitalni mediji se sve češće posmatraju kao ključni nosioci tih trendova - kako zbog svoje dobro dokumentovane uloge u jačanju neliberalne i radikalne desničarske politike, tako i zbog poznate ranjivosti na strano miješanje. Ovakva percepcija dodatno je učvršćena izvještavanjem o nedavnim izborima, od Francuske do Sjedinjenih Država i Rumunije, koje ističe važnost video platformi, influensera i podkastera u predizbornoj mobilizaciji, uz paralelna upozorenja na rusko miješanje.
Međutim, ako se udaljimo od uskog fokusa na izborne kampanje u zemljama s relativno pluralističkim medijskim tržištima i sagledamo širu sliku političkog informativnog ambijenta koji oblikuje javno mnjenje, često ćemo vidjeti da su upravo tradicionalni mediji i domaći akteri - a ne društvene mreže ili neprijateljske strane sile - ti koji igraju ključnu ulogu u širenju lažnih informacija i promovisanju neliberalnih stavova.
Naše istraživanje uspona neliberalizma u istočnoj Evropi sadrži brojne primjere ovakve dinamike. Ujedno pokazuje da, pod određenim uslovima - konkretno, u situacijama kada je većina tradicionalnog medijskog tržišta pod kontrolom neliberalnih političkih aktera ili njihovih poslovnih saveznika - društvene mreže mogu postati kanali otpora tim silama.
Glavni propagandni kanali
Neke od najupečatljivijih manifestacija ključne uloge mejnstrim medija u neliberalnoj javnoj sferi danas se mogu posmatrati u Mađarskoj i Srbiji. U Mađarskoj, vladajuća stranka Fides Viktora Orbana faktički je kolonizovala ogromnu većinu medijskog tržišta i pretvorila glavne medijske brendove u kanale državne propagande, počevši od javnog servisa MTVA.
U Srbiji, ključni oslonci neliberalnog režima Aleksandra Vučića su komercijalne televizije kao što su Pink, Hepi, Prva i TV92, kao i glavni nacionalni tabloidi Informer, Alo, Kurir i Srpski telegraf, svi u vlasništvu kompanija blisko povezanih s vladajućim elitama.
U ovakvom kontekstu, kada je većina glavnih medija preuzeta od strane vladajućih neliberalnih elita, digitalni mediji mogu postati vitalni alat liberalne opozicije. To je vidljivo i u Mađarskoj i u Srbiji, gdje je naše istraživanje pokazalo da su korisnici društvenih mreža koji ih koriste za političko izražavanje ujedno i skloniji podršci demokratiji i liberalnim vrijednostima. Stoga nije iznenađujuće da su u obje zemlje digitalni mediji postali ključni akteri u mobilizaciji civilnog društva.
U Mađarskoj masovni protesti nakon skandala o seksualnom zlostavljanju djece - koje su pojačali influenseri na društvenim mrežama - doveli su do ostavke predsjednice Katalin Novak u februaru 2024. godine. U skorije vrijeme, društvene mreže igraju značajnu ulogu i u spektakularnom usponu nove opozicione stranke Tisa, koju predvodi Peter Mađar.
Rizik od represije
Mađar, bivši član Fidesa, ostvario je politički proboj intervjuom iz marta 2024. na nezavisnom Jutjub kanalu Partizan, koji je sada među 10 najpraćenijih izvora vijesti na internetu u Mađarskoj, i okupio ogroman broj pratilaca na društvenim mrežama. Postao je ozbiljan protivkandidat Orbanu na predstojećim izborima 2026. godine.
U Srbiji, digitalni mediji igraju centralnu ulogu u aktuelnim studentskim protestima protiv predsjednika Vučića i Srpske napredne stranke. Protesti su izbili nakon nesreće u Novom Sadu u novembru 2024, kada je krov nedavno renovirane željezničke stanice pao i ubio 16 ljudi. Protesti su se proširili na cijelu zemlju i privukli široku podršku građana.
Dok neliberalni lideri nastoje da prošire kontrolu nad javnim prostorom, moguće je da će posegnuti za gušenjem digitalnih platformi u pokušaju da utišaju opozicione glasove
Dok su glavni mediji nastojali da umanje značaj protesta i preusmjere krivicu s vlasti, društvene mreže su postale ključni izvori nezavisnih informacija, kao i sredstvo za promociju studentskih zahtjeva i praktičnu organizaciju i mobilizaciju. Studenti uključeni u proteste su otvorili naloge na svim glavnim platformama društvenih mreža i formirali velike zajednice na aplikaciji Viber - izuzetno popularnoj u Srbiji - u svrhu distribucije informacija.
Ovi primjeri predstavljaju izazov za dominantnu skeptičnu, (ili čak i alarmističku) perspektivu o uticaju društvenih mreža na politiku. Ipak, teško je predvideti kako će se uloga digitalnih platformi u neliberalnim medijskim ekosistemima razvijati u budućnosti. Dok neliberalni lideri nastoje da prošire kontrolu nad javnim prostorom, moguće je da će posegnuti za gušenjem digitalnih platformi u pokušaju da utišaju opozicione glasove.
Ključno pitanje koje ostaje otvoreno za budućnost glasi: Da li će regulatorni mehanizmi poput Zakona o digitalnim uslugama Evropske unije - osmišljenog da spriječi da društvene mreže postanu oruđe za urušavanje demokratije, moći da odole naletu neliberalizma?
Sabina Mihelj je profesorka analize kulture i medija na Lafboro univerzitetu u Velikoj Britaniji
Vaclav Štetka je profesor političke komunikacije na Lafborou
Prevod: A. Š.
Bonus video:
