Evropa obilježava tri decenije od pada Berlinskog zida, na današnji dan 1989 - epohalnog događaja koji je srušio Gvozdenu zavjesu, koja je dijelila komunistički Istok od kapitalističkog Zapada.
Na pitanje jednog novinara kada stupaju na snagu propisi koji će građanima Istočnog Berlina omogućiti da pređu granicu, portparol Centralnog komiteta Ginter Šabovski je improvizovao. “Koliko ja znam... odmah.” U roku od nekoliko sati, mase istočnih Njemaca su nagrnule na Zid i jedan od najsramnijih simbola Hladnog rata je ubrzo nestao. To je pokrenulo niz događaja, ponovno ujedinjenje Njemačke, kraj komunizma u Evropi, krvavi raspad Jugoslavije i pad Sovjetskog Saveza.
Ujedinjavanje Njemačke 1990. je okončalo jednu od najznačajnijih priča u modernoj istoriji. Pad komunističke diktature je 16 miliona ljudi oslobodio straha od tajne policije Štazi i zatupljujuće cenzure. Svi stanovnici Istočne Njemačke postali su građani jedne velike, bogate demokratije.
Milioni ljudi su ponovo dobili osnovne slobode, a države poput Poljske, koje su potpuno nestale pod stranom okupacijom, povratile su nezavisnost.
Više od milion istočnih Njemaca je iskoristilo novu slobodu i prešlo na Zapad, gdje je većina napredovala. Za one koji su ostali, tri decenije nakon pada Zida su mješavina impresivnog napretka i gorkog razočarenja.
Oni koji su uzeli zdravo za gotovo obećanja o novoj svijetloj zori, platili su visoku cijenu u vidu nezaposlenosti, kolapsa ekonomije i socijalnih previranja.
Kancelar Helmut Kol, arhitekta ponovnog ujedinjenja, 1990. je obećao Njemcima “cvjetne predjele”.
Rezultat tog procesa bilo je i zatvaranje državnih farmi i fabrika, odnosno masovna nezaposlenost.
Trista hiljada ljudi je 1990. izašlo na trg u Lajpcigu da viče “Helmut!”. Četiri godine kasnije, saradnici su morali da ga štite kišobranima od jaja i paradajza.
Oporavak ekonomije istoka je bio puno sporiji i bolniji nego što je on zamislio.
Šteta koju su nanijele četiri decenije represije i indoktrinacije nije mogla biti popravljena tokom noći. Međutim, narod odrastao u društvu gdje je inicijativa grubo gušena, morao je odjednom da se prilagodi strogostima kapitalizma. Nije iznenađujuće da mnogi to nisu mogli. To je bio slučaj sa stotinama hiljada ljudi koji su do tada imali sigurne, sumorne i neproduktivne državne poslove.
Prosječna produktivnost rada na istoku je iznosila 30 odsto od one na zapadu. Kolova odluka da zamijeni “ostmarke” po kursu 1:1 za dojčmarke, doveo je do toga da veliki broj firmi preko noći postane nekonkurentan. One koje su preživjele borile su se sa zapadnim pravilima. Prema jednoj procjeni, 80 odsto Istočnih Njemaca se u nekom trenutku našlo bez posla.
Obećanja da će zapadni liberalizam transformisati centralnu i istočnu Evropu nikad nisu u potpunosti ispunjena.
Postkomunistička tranzicija je bila bolna za mnoge i to je razlog što se sve više osjeća nostalgija za ekonomskom sigurnošću i socijalnom stabilnošću iz vremena autoritarne prošlosti.
Blještavi tržni centri širom istočne Evrope puni su moderne robe, uvezene iz zapadnih država. U lokalnom Sinepleksu, urbana omladina stoji u redu za karte za najnoviji Marvelov blokbaster. Zure u ajfone i možda planiraju da otputuju za vikend u Pariz, Gou ili Buenos Ajres. Gradski centri su puni kafića koji ugađaju strancima i lokalnoj eliti, koji trguju u ogromnim hiperkmarketima. Ovako atmosferu u gradovima bivših komunističkih država opisuju Kristen Godsi, profesorica ruskih i istočnoazijskih studija i Mičel Orenstajn, profesor ruskih i istočnoevropskih studija.
U poređenju sa oskudicom i izolovanošću iz komunističke prošlosti, centralna i istočna Evropa danas vrve od novih mogućnosti.
Međutim, u tim istim gradovima, penzioneri i siromašni ne mogu da priušte osnovne pogodnosti. Stariji građani biraju između grijanja, ljekova i hrane. Omladina masovno odlazi u inostranstvo u potrazi za boljim životom.
“Ekonomska patnja i politički nihilizam podstiču socijalno nepovjerenje dok raste nostalgija za bezbjednošću i stabilnošću iz autoritarne prošlosti. Populistički lideri koriste nezadovoljstvo javnosti za urušavanje demokratskih institucija i vođenje ekonomije u korist svojih prijatelja, rodbine i pristalica”, navode Godsi i Mičel u analizi “Revolucije za koga”.
Ova dva svijeta paralelno postoje, oba rođena nakon revolucija 1989. Dok su posljednje tri decenije donijele pozitivnu promjenu manjini, većina bivših socijalističkih građana centralne i istočne Evrope i centralne Azije iskusila je ekonomske nedaće koje su ostavile duboke ožiljke na kolektivnu psihu postkomunističkog svijeta.
Kada su te države liberalizovale svoje ekonomije 1990-ih, ekonomisti i kreatori politike su znali da će biti recesija, ali nisu mogli predvidjeti razornu dubinu i trajanje padova.
U najuspješnijim državama Evrope i Evroazije, tranziciona recesija se može uporediti sa američkom Velikom depresijom (počela 1929) - pad od 30 odsto BDP-a po glavi stanovnika. Za države u sredini, tranziciona recesija je uništila ekonomiju, premašivši Veliku depresiju po dubini (pad od 40 odsto BDP) i dužini (17 godina nasuprot 10).
Najteže pogođene države se nikad nisu oporavile: 30 godina kasnije, BDP per kapita je i dalje niži nego što je bio krajem socijalističkog perioda, piše u analizi.
Moldavija najbolje predstavlja države gdje je ekonomska tranzicija iznevjerila većinu ljudi. Nakon raspada SSSR, moldavski BDP per kapita je skočio i strmoglavio se 1999, kada je bio 66 odsto niži nego 1989. BDP po glavi stanovnika je 2007. i dalje bio 42 odsto niži nego 1989. Iako je ostvarivala stabilan rast nakon 2010, Moldavija je 2016. ostala 12 odsto ispod nivoa iz 1989.
BDP per kapita u pet ostalih postokomunističkih država - Gruziji, Kosovu, Srbiji, Tadžikistanu i Ukrajini - takođe je 2016. bio niži nego 1989. Tranzicija je ovim državama donijela ekonomske probleme bez presedana, i male koristi, osim za malobrojnu elitu.
Postkomunističke ekonomske katastrofe su dovele do miliona smrtnih slučajeva, masovne emigracije i raznih socijalnih bolesti kojih je bilo neznatne za vrijeme komunizma: siromaštvo, organizovani kriminal i porast nejednakosti. A u većini postkomunistički država, cifre ukupnog BDP maskiraju veliki porast nejednakosti u prihodima od 1989.
U tim državama je došlo do najbržeg smanjenja broja stanovnika u svijetu usljed demografske spirale smrti zbog više stope mortaliteta, smanjenja plodnosti i povećane emigracije. Studija Evropske banke za obnovu i razvoj iz 2016. je pokazala da su djeca rođena na početku tranzicije u njihovim zemljama santimentar niža, u prosjeku, od one koja su rođena prije ili nakon tog perioda. Takva razlika je uobičajena za ratne zone i druga okruženja gdje bebe pate od neuhranjenosti i psihološkog stresa.
Dok liberalne elite i Istoka i Zapada obilježavaju mirni kaj Hladnog rata i slave stvarne uspjehe posljednjih 30 godina, važno je imati na umu da nijesu svi imali koristi od dolaska kapitalizma. Ispitivanja javnog mnjenja pokazuju opadanje nivoa socijalnog povjerenja, opadanje povjerenja u javne institucije i porast ozlojeđenosti zbog nejednakosti u prihodima, navode Godsi i Orenstajn.
To je stvorilo plodno tlo za populističke stranke i lidere, čak i u nekim najuspješnijim državama, poput Mađarske i Poljske. Duboka bijeda izazvana tranzicionom recesijom ostaje u svježem sjećanju mnogih građana i određivaće političke i ekonomske odluke u regionu narednih decenija, isto kao što iskustvo Velike depresije i dalje utiče na javnu politiku u SAD, smatraju autori.
Tri decenije nakon pada Berlinskog zida, stvarnost je preokrenula čuveno obećanje Helmuta Kola: Mnogima je gore nego prije, ali je nekolicini puno bolje. Dok se prosperitet ne proširi na mnoge, revolucije započete 1989. ostaće nedovršene.
Mnogi su vjerovali da će pad Berlinskog zida zauvijek promijeniti svijet na bolje, ali se bitka između Zapada i Istoka nastavila narednih decenija. Rusija je i dalje neprijatelj Zapada, a hladnoratovsku borbu koja je izgradila Zid, zamijenile su druge bitke koje destabilizuju svijet.
Kada je pao Berlinski zid, u svijetu je bilo 16 militarizovanih ograda na granici. Sada ima 65 utvrđenih granica, koje su završene ili se grade.
Velike liberalne nade iz 1989. dovele su do “postdemokratskih revolucija” u istočnoj Evropi, nove autokratije u Rusiji i fenomena Tramp u Americi.
Povik Ronalda Regana “Srušite ovaj zid” pretvorio se u Trampovu retoriku “u zidu je spas.” Neizvjesnost današnje globalne politike kod nekih izaziva nostalgiju za decenijama Hladnog rata, koje su bile zastrašujuće, ali možda manje od složene i nepredvidive globalne politike sa kojom danas živimo.
Okončane četiri decenije robovanja
Životni standard većine u regionu centralne i istočne Evrope se poboljšao. Anketa Pju centra je pokazala da se 81 odsto Poljaka, 78 odsto Čeha i 55 odsto Mađara slaže sa tim. Međutim, samo 32 odsto Bugara smatra da im se životni standard poboljšao od 1989. prenio je britanski “Ekonomist”.
Ovaj nedjeljnik navodi da većine u gotovo svim državama odobravaju višestranačke sisteme i tržišne ekonomije koje su donijele napredak, kao i integraciju u EU (od 2004) i NATO (od 1999). Slobodni da putuju i rade bilo gdje u EU, milioni su uradili upravo to. Međutim, mnogi koji su ostali, osjećaju se zapostavljeno. Aniko Takač (25) koja radi na benzinskoj pumpi na mađarskoj strani granice sa Austrijom, zarađuje 550 eura mjesečno. Njena sestra, koja radi isti posao za istu kompaniju u Austriji, zarađuje 1.500 eura, piše “Ekonomist”.
Jedni su prošli bolje od drugih, pri čemu nisu svi igrali pošteno.
Komunistički funkcioneri koji su preko noći postali demokrate imali su obrazovanje i veze da zadrže vlast, zarade novac i profitiraju od privatizacija, piše “Ekonomist”.
Prvi predsjednik postkomunističke Čehoslovačke 1989. bio je Vaclav Havel, disident i dramski pisac. Danas je premijer Češke Republike Andrej Babiš, drugi najbogatiji Čeh i bivši kolaborant obavještajne službe.
“Ekonomist” ocjenjuje da su bivše komunističke države, bez obzira na nazadovanje u nekim oblastima, ostvarile izuzetan napredak.
“Istočni Evropljani nikad nisu bili slobodni i bogati kao danas. Neki iz starije generacije gunđaju da se nekad živjelo bezbjednije, ali su njihova sjećanja možda prožeta žaljenjem što više nisu mladi kao tada. Istoričari će opisivati komunističku eru u istočnoj Evropi kao četiri decenije sluganstva”.
Bonus video:
