Veliki rat je možda bio razoran, ali je izazvao i toliko revolucionarnih promjena – u medicini, načinu ratovanja, geopolitici i društvenim odnosima – da se njegov uticaj još osjeća.
Ovdje su neke od zaostavština Prvog svjetskog rata koje traju i danas.
Otrovni gas
Ovaj eksperiment počeo je 22. aprila 1915. Njemački vojnici, utvrđeni u srednjovjekovnom belgijskom gradu Ipreu, napali su sa 6.000 čeličnih kanistera hlora. Vjetar je nosio smrtonosni gas, dva i po puta teži od vazduha, ka savezničkim neprijateljima duž oko 6,5 kilometara fronta. Gas je saveznike uhvatio nespremne i ubio 3.000 njih. Ubrzo su sve strane u sukobu počele da izvode sopstvene napade gasom: on se širio bojnim poljima, dopirao do zaštićenih zona i otrovao više od milion ljudi, od kojih je 70.000 umrlo.
Protiv pojedinih bojnih otrova nisu pomagale ni maske (wikipedia.org)
Jedna od karakteristika otrovnog gasa, koji je 1925. zabranjen međunarodnim zakonima kao hemijsko oružje, je njegova okrutnost. Njemačke trupe su 10. jula 1917. ispalile granate plavog krsta (difenilhlorarsin) čiji su sastojci kombinovani tako da kod žrtve izazivaju žestoku kijavicu prodirući unutar gas-maski. Ovakve otrove su s pravom nazivali „probijači maski“.
Druga karakteristika bojnih otrova je to što je nemoguće usmjeriti gas samo na određene mete – on djeluje na sve bez izuzetka. Bilo da su u pitanju vojnici, civili ili djeca, svi umiru na isti način.
Ronen Štajnge (Zidojče cajtung)
Ratna tehnologija
Rat koji je trebalo da bude onaj koji će staviti tačku na sve ratove, u stvari je bio početak svih modernih sukoba, pokretač „čeličnih oluja“, kako je opisao njemački oficir Ernst Junger u svojim memoarima o rovovskom ratovanju.
Sa Prvim svjetskim ratom, tehnička revolucija doprla je do bojnih polja i zauvijek promijenila borbu protiv neprijatelja. Tehnologija je postala ključni elemenat u umjetnosti rata. Ovdje se može ustvrditi da je tako bilo kroz cijelu istoriju. (Da li bi se španska kolonizacija Amerike mogla desiti bez baruta? Da li Rim mogao osvojiti poznati dio svijeta bez nadmoćne organizacije svoje vojne sile?) Međutim, tehnologija nije nikada bila toliko značajna i, prije svega, toliko destruktivna iako su bile potrebne mnoge bitke i žrtve da bi se to prepoznalo.
Bodljikava žica vratila je rat u rovove: Sa zapadnog fronta (FOTO: youwishyouwerecrystal.com)
Adam Hokšild u eseju o ovom sukobu „Okončati sve ratove“ opisuje kako su ove novine došle na bojna polja: podmornice, bombardovanje civila iz vazduha, tenkovi (koji su bili teški 28 tona i kretali se brzinom od oko 3 kilometra na čas), napadi otrovnim gasom... Međutim, povrh svega toga, najvažnija inovacija su bile ograde od bodljikave žice, najodlučnije i najjednostavnije korišćeno oružje koje je rat zadržalo u rovovima.
Giljermo Altares (El Pais)
Zaostavština na Bliskom istoku
Prvi svjetski rat i sporazumi koji su uslijedili nakon njega, prekrojili su mapu Bliskog istoka, stvorivši nove države i novu političku realnost na terirtoriji poražene Otomanske imperije. Rivalstvo između Britanije i Francuske, jačanje arapskog nacionalizma, cionističke ambicije u Palestini i nastanak moderne Turske promijenili su sliku regiona.
Jedna od jasnijih istorijskih ironija je to što linije koje su povučene u ratnom pijesku, vijek kasnije počinju da budu sve nejasnije.
Sporazumom Sajks-Piko iz 1916, tajno je podijeljena bivša otomanska terirtorija na britanske i francuske zone uticaja. Mandatnim sistemom koji je kreirala međuratna Liga naroda obećana je samo moguća samouprava, ali ne i momentalna nezavisnost zbog koje je Šarif Husein od Meke pokrenuo pustinjsku pobunu protiv Turaka – uz pomoć pukovnika T.E.Lorensa („od Arabije“). A u drugom ratnom obećanju, Balforovoj deklaraciji iz 1917, Britanija je podržala stvaranje „nacionalne domovine“ za Jevreje na svetoj zemlji – postavljajući osnovu za nastanak Izraela i trenutno najnerješiviji svjetki sukob. Istoričari od tada raspravljaju o ovoj složenoj diplomatiji i njenim kobnim posljedicama.
Etničke, sektaške i plemenske razlike nisu mnogo brinule kreatore mapa iz kolonijalnog doba. Irak je formiran spajanjem tri otomanske provincije – od kojih su u jednoj dominirali šiiti, u drugoj suniti, a u trećoj Kurdi. On je takođe odsječen od Kuvajta – što je kasnije stvorilo nevolje. Njegov kralj je bio Hašemit sa Arabijskog poluostrva koji je protjeran iz Sirije, kao i kralj susjednog Jordana, stvorenog potezom pera Vinstona Čerčila nakon jednog pijanog ručka u Kairu 1921. Liban je odvojen od „šire Sirije“ kao postojbina hrišćana čija će podrška osnažiti uticaj Francuske.
Najveći gubitnici poslijeratne lutrije na Bliskom istoku bili su Kurdi. Danas ovaj narod koji i dalje nema svoju državu uživa u visokom nivu regionalne autonomije – kao i u relativnom miru – u federalnom Iraku, dok njihovi sunarodnici u Siriji kontrolišu oblasti koje su izvan dometa snaga Bašara al Asada.
Samu ideju arapskog nacionalizma ugrožavaju sektaški ekstremisti koji se oslanjaju na islamsku prošlost da bi stvorili novi kalifat (koji su ukinuli turski sekularisti 1922.). Među Asadovim neprijateljima su i vodeće džihadističke grupe povezane sa Al Kaidom. Njihovo arapsko ime je Islamska država u Iraku i Levantu (Sirija i Liban) – kojim se namjerno brišu granice iscrtane poslije I svjetskog rata.
Ian Blek (Gardijan)
Nacionalne države
Godine 1918. je radikalno izmijenjena mapa centralne i istočne Evrope. Nekoliko novih država (ili država koje su ponovo ustanovljene nakon jednog vijeka) pojavilo se na mjestu tri moćne imperije – Njemačke, Rusije i Austro-Ugarske.
Te nove države bile su siromašne, međusobno sukobljene i marljivo podijeljene granicama i carinama. To je bilo doba trijumfalnog nacionalizma. Zemlje poput Ukrajine imale su tu nesreću da da nisu mogle uspješno da se izbore za sopstvenu državu jer se ispostavilo da su njihovi protivnici jači.
U septembru 1918, Austro-ugarska imperija pokušala je da sa zapadnim silama potpiše ugovor o prekidu vatre. Sjedinjene Države, do tada daleko najmoćnija zemlja na svijetu koju nije dotakao rat, odvratile su da je taj stav predstavio predsjednik Vudro Vilson u januaru te godine u njegovom Predlogu 14 tačaka.
Osim postulata o transparentnim međunarodnim sporazumima, slobodnom pristupu morima i uklanjanju trgovinskih barijera, Vilson je govorio o novim etnički zasnovanim granicama u Evropi, takođe pominjući obnovu Poljske. Kako će se kasnije ispostaviti na Konferenciji u Versaju 1919, njegov postulat „etnički zasnovanih granica“ ne samo da će biti utopijski, nego će postati preduslov za mnoge sukobe.
U centralnoj Evropi, nacije koje su živjele jedna do druge često su polagale pravo na iste teritorije. Svaka rezolucija koju su usvojile velike sile izazivala je diplomatske proteste, a nerijetko i oružane sukobe.
Najveća nova država bila je Poljska, koja je sa mape bila nestala 123 godine nakon što je 1795. rasparčana. Njena teritorija se povratila zahvaljujući oružanim sukobima sa Njemcima, Ukrajincima, Litvanijom, Čehoslovačkom i velikom bitkom sa Rusijom. Kada su 1923. granice konačno uspostavljene, Poljska je bila u relativno dobrim odnosima samo sa dva susjeda – malom Letonijom na sjeveru i dalekom Ruminijom na jugu. To će se uskoro ispostaviti fatalnim.
Ipak, ovaj rat je iznjedrio Ligu naroda – prvi svjetski istinski pokušaj stvaranja jedne međunarodne mirotvorne organizacije. Njen uspjeh i postojanje bili su kratkog daha i biće potreban još jedan svjetski rat da se to ponovi – i da se rode Ujedinjene nacije.
Adam Leščinski (Gazeta Viborča)
Banke krvi
Otkriće iz 1914. da se zgrušavanje krvi može spriječiti miješanjem sa natrijum-citratom, uz prednosti hlađenja u frižiderima predstavljalo je epohalni preokret koji je utro put za banke krvi.
U drugoj polovini Prvog svjetskog rata, medicinski radnici su improvizovali i koristili sačuvanu krv u ambulantama za zbrinjavanje ranjenika na frontu, mada je u početku procenat preživjelih bio slab.
Improvizovane ambulante preteča banaka krvi (FOTO:yale.edu)
Pronalaženje donora nije bio problem, ali ispitivanje krvnih grupa jeste. Ipak, ovaj iznenadni napredak doveo je do osnivanja službe za davanje krvi u Londonu 1922.
Mark Rajs-Oksli (Gardijan)
„Razbijena lica“
U Prvom svjetskom ratu rođena je moderna hirurgija kada su civilne i vojne bolnice bile poput pozornica za eksperimentalne medicinske intervencije. Rovovsko ratovanje značilo je da su neprijateljskoj vatri najviše izloženi glava i lice. Mnogobrojni veterani preživjeli su rat, ali su cijenu toga platili živeći unakaženi, osakaćeni i sa deformitetima.
Hirurzi na mnogima primjenjivali rekonstrukciju lica(FOTO:smithsonianmag.com)
Do kraja rata, samo u Francuskoj je bilo 6,5 miliona invalida. Hirurzi iz ratom zahvaćenih zemalja susreli su se sa ogromnim prilivom, kako ih je francuski pukovnik Iv Piko nazvao, „razbijenih lica“ i bio im je zadatak da im ponovo vrate ljudske crte kako bi im olakšali integraciju u društvo. Djelovi tkiva i koža koji su nedostajali prekrivani su „kalemljenjem“ - inovacija koja je podrazumijavala korištenje kože sa drugih djelova tijela.
Pol Benkimun (Mond)
Pacifizam
Berta fon Sutner, koja je 1905. postala prva žena koja je dobila Nobelovu nagradu za mir, jednom je podrugljivo primijetila da je humanizovanje rata poput podešavanja temperature kada nekoga kuvate u ulju.
Međutim, kada je izbio rat u Evropi, nisu samo bili šokirani pacifisti, nego i mnogi nekadašnji ratni entuzijasti. (Na primjer, njemački novinar i pisac Kurt Tuholski je prvih dana rata bio pristao da učestvuje u „pijanom nacionalizmu“, ali je kasnije razočarano rat nazivao „svjetskim klozetom sa krvlju, bodljikavom žicom i pjesmama mržnje“.)
Pacifisti su svakako imali više uticaja nakon rata nego prije: u Njemačkoj su pacifističke grupe imale oko 70.000 članova, što je, usput budi rečeno, značajno manje u poređenju sa 500.000 pripadnika vojnih sindikata.
Prije svega, rat je djelimično srušio njihovu početnu samouvjerenost. Prije 1914, pacifisti su sanjali da se ratovi mogu ugovorno zabraniti – što se pokazalo kao naivno uvjerenje. Sada borci za mir streme realnijim, skromnijim ciljevima – razoružanju, međunarodnom razumijevanju, pomirenju i humanizaciji rata kroz napuštanje određenih vrsta oružja.
Ronen Štajnke (Zidojče cajtung)
Emancipacija žena
Istoričari se i dalje spore oko toga da li je Prvi svjetski rat donio oslobođenje žena. Nema sumnje da su žene obavljale veliki broj uglavnom muških poslova tokom rata. Nema sumnje da su žene ostvarile najvažnija politička prava u pojedinim zemljama (poput Britanije). Nema sumnje da je određena moda, poput „dječačkog izgleda“, probudila emancipaciju tradicionalnog feminističkog kodeksa. Međutim, u stvarnosti, rad žena je bio u usponu i prije 1914. i kad se rat završio mnoge od njih su se vratile na svoja radna mjesta.
U Britaniji žene glasale prvi put 1918. (FOTO:Life)
Feminizacija rada je ograničena i zavisi od sektora u kojem se sprovodi. Ona raste u biznisu, u liberalnim profesijama ili u bankama. Zapravo, žene su lišene mnogo prava (u Francuskoj su pravo glasa dobile tek 1944. U Njemačkoj su mogle da glasaju već 1919, u Velikoj Britaniji sa 30 godina od 1918, a sa 21 godinom, kao i muškarci, od 1928). Često su forme emancipacije tradicionalnih uloga društveno i kvantitativno restriktivne. Savremeni radovi pokazuju da je ovaj period predstavljao prelaznu fazu – uvod u predstojeću evoluciju.
Nikolas Ofenstad (Mond)
Demohrišćanska ideja
Katastrofalne posljedice koje je izazvao Prvi svjetski rat podstakle su francuske političare i intelektualce da protestuju „nikad više“.
Mark Sanije, osnivač pokreta „Sillon“ (Brazda) s kraja XIX vijeka bio je jedna od ličnosti proistekla iz tog protestnog povika. Ova struja socijal-hrišćanstva zagovarala je pomirenje crkve i republike u ime treće opcije mimo kapitalizma i socijalizma.
Poput savremenika Žana Žuresa, Sanije je postao zakleti neprijatelj katoličkih monarhista na čelu sa Šarlom Morasom. Sanijea je 1916. premijer i šef diplomatije Aristid Brijan imenovao za, na kraju neuspješnog, mirovnog izaslanika između pape i Francuske. U ratu je dobio orden časti.
Od 1919. do 1924, Sanije je bio poslanik. Kolege su sa sarkazmom komentarisale njegove napore da obnovi Evropu kroz međunarodnu saradnju sa istomišljenicima iz Rusije i Njemačke. Samo su ljevica i radikalna ljevica podržavale ovog radoznalog hrišćanina u radikalnom pacifizmu, vizionara koji je izabran kao umjereni desničar, a koga su konzervativci karakterisali kao „hrišćanskog boljševika“. Imao je ideju da organizuje „mir za mlade“ kroz međunarodnu demokratiju. Ona je dovela do međunarodnih kongresa, a veliko finale je održano u avgustu 1926. u Birvilu, u Francuskoj, kada se okupilo više od 5.000 učesnika iz 33 zemlje, mada ih je većina bila iz Njemačke.
Nakon Sanijeeve smrti 1950, ideje za koje se zalagao nastavili su da slijede demohrišćani koji su bili na vlasti u Francuskoj, Njemačkoj i Italiji.
Mišel Lfevr (Mond)
Prevod: Danka Vraneš Redžić
Galerija
Bonus video:
