U toku je intelektualni i kulturoški rat. Ne sukob među državama, niti sudar civilizacija, već borba koja se vodi unutar njih. To je ideološka bitka čije najjače težište danas leži preko Atlantika. Vodi je ono što je Emanuel Makron nazvao “reakcionarnom internacionalom”. Ta borba preoblikuje saveze i iscrtava nove granice od Vašingtona do Moskve, od Buenos Ajresa do Ankare.
Pokret nije strukturisan kao socijalističke i komunističke internacionale 20. vijeka. One su bile nasljednice radničkih organizacija 19. vijeka, ujedinjene u nadi da će napraviti “radikalni prekid” sa prošlošću kako bi promijenile svijet “iz temelja”. Međutim, pokušaji ujedinjenja savremene desnice traju već deceniju. Stiv Benon, bivši strateški savjetnik Donalda Trampa, pokrenuo je 2018. u Briselu organizaciju Pokret (The Movement), s ciljem okupljanja krajnje desničarskih populista i nacionalista širom Evrope.
Uprkos očiglednom neuspjehu tog projekta, Trampova pobjeda dodatno je ohrabrila lidere evropske krajnje desnice. Oni su se ponovo okupili u Vašingtonu u februaru 2025. godine na Konferenciji konzervativne političke akcije (CPAC), godišnjem skupu američkih konzervativaca, u pokušaju da repliciraju MAGA ekosistem u Evropi.
Olivije Rua, profesor na Evropskom univerzitetskom institutu u Firenci, izjavio je da “više ideoloških frakcija slavi pobjedu Donalda Trampa: reakcionarni pokret koji podržava hrišćanska desnica, populizam zasnovan na identitetu i futuristički visokotehnološki pravac”. Mada često međusobno suprotstavljene, ove tri struje ujedinjuje zajednički prezir prema “vouk” kulturi i progresivizmu.
Hrišćanska desnica: neliberalna i skeptična prema klimatskim promjenama
Trampistička sfera crpi podršku iz velikog segmenta evanđelista - neoprotestanata koji se drže doslovnog tumačenja Biblije i ličnog preobraćenja. Trampov izbor, takođe, istakao je manje poznatu, ali vrlo aktivnu frakciju katoličkih integralista, sa Džej Di Vensom, potpredsjednikom SAD, kao njihovim političkim liderom i Stivom Benonom kao jednim od prvih ideoloških promotera. Ova katolička struja protivi se mnogim teološkim stavovima pokojnog pape Franja, posebno po pitanju zaštite životne sredine i imigracije.
Sam Tramp hvali plastične slamčice i zalaže se za politiku “buši, buši, buši”, kada je riječ o eksploataciji nafte i gasa iz škriljaca. Dok ekološki aktivisti promovišu koncept “smanjenja rasta”, reakcionari im smjelo suprotstavljaju kapitalistički produktivizam. “Ako američka demokratija može da preživi deset godina Grete Tunberg i njenih pridika, možete i vi par mjeseci Ilona Maska”, poručio je Vens evropskim liderima na Minhenskoj bezbjednosnoj konferenciji 14. februara.
Glavna borba katoličkih integralista jeste za zabranu abortusa i eutanazije. Inspirisani prirodnim pravom Tome Akvinskog, njihova vizija više se oslanja na tradicionalizam Tridentskog sabora (1545-1563) nego na reformizam Drugog vatikanskog sabora (1962-1965), i ideološki je bliža pravoslavnom patrijarhu Kirilu iz Moskve nego papi Franji. U svakom slučaju, oni doprinose usponu identitetskog hrišćanstva koje je neliberalno, antivaksersko, klimatski skeptično i antinaučno.
Mada priznaje da su Evropa i SAD i dalje “na istoj strani”, Džej Di Vens smatra da je za Evropu najveća prijetnja “nije Rusija, niti Kina, ili bilo koji spoljašnji akter”, već “prijetnja iznutra”, kako je rekao u Minhenu u februaru. Po njegovom mišljenju, radi se o “odstupanju Evrope od nekih njenih najosnovnijih vrijednosti”. Taj zaokret pripisuje zakonima i normama evropskih demokratija koji regulišu slobodu izražavanja, štite građane od stranog političkog uticaja putem društvenih mreža, popuštaju pred feminističkim zahtjevima i kriminalizuju aktivizam protiv abortusa.
“Hrišćanska desnica je bukvalno reakcionarna”, kaže Olivije Rua. “Ona odbacuje filozofiju prosvetiteljstva, brani tradicionalnu porodicu i odbija feminizam i homoseksualnost.” Reakcionari nisu konzervativci, oni su, prema istoričaru Marku Lili, profesoru sa Univerziteta Kolumbija u Njujorku, radikalni poput revolucionara. Reakcija je vođena željom da se obnovi stari poredak.
Lila dodaje da su “opsjednuti kontradiktornim snovima: jednim o izgubljenom pastirskom, religioznom dobu, i drugim o novom društvu koje bi gradili i njime upravljali snažni muškarci”.
Identitetski populizam: nostalgičan i osvetoljubiv
Druga komponenta neoreakcionarnog bloka je identitetski populizam - oblik nacionalizma koji crpi podršku iz srednje i radničke klase, ali ima moć da privuče i ogorčene pripadnike elite koji su neprijateljski nastrojeni prema “kulturološkoj ljevici”. Ovaj populizam oličen je u političarima poput Marin Le Pen u Francuskoj, Viktora Orbana u Mađarskoj i Đorđe Meloni u Italiji. Dominantan u Evropi, ovaj oblik populizma, prema riječima Olivijea Rue, “manje je reakcionaran, a više nostalgičan”. On ne teži obnovi davne prošlosti niti izgradnji svijeta budućnosti, već očuvanju onoga što percipira kao prednosti svijeta kakav je nekada bio.
“Nostalgija se nadvila nad evropsku misao poput oblaka poslije Francuske revolucije i nikada se nije potpuno razišla”, kaže Mark Lila. Za zapadnoevropske populiste, to znači povratak idealizovanih “30 slavnih godina” nakon Drugog svjetskog rata. U Njemačkoj, to ponekad znači romantizovano sjećanje na bivšu Istočnu Njemačku (DDR), fenomen poznat još od 1990-ih kao Ostalgie (od riječi Ost, što na njemačkom znači “istok”).
Nacionalni populizam čak pokušava da prisvoji i nasljeđe seksualne revolucije iz 1970-ih, okrećući ga protiv savremenih progresivnih ciljeva. “Više ništa ne smiješ da kažeš, ništa ne smiješ da uradiš”, ova žalba ujedinjuje i buržoasku desnicu, zabrinutu zbog gubitka starih privilegija, i ostarjelu libertarijansku ljevicu, frustriranu zbog “neofeminističkog” okrivljavanja muškaraca.
Mada transformišu republikanske, humanističke i feminističke vrijednosti u “identitetske oznake” u borbi protiv muslimanskog svijeta koji se doživljava kao srednjovjekovan, pozivanja identitetskih populista na hrišćanstvo su, prema Ruu “isključivo retorička”. “To je metafora za odbranu ‘bijelog’ Zapada i protivljenje takozvanoj ‘velikoj zamjeni’”, kaže ovaj istraživač koji proučava sukobe vrijednosti. “Većina populista nije protiv prava na abortus, pa čak ni protiv istopolnih brakova”.
Tehno-libertarijanci: digitalne autokrate
Libertarijanski transhumanizam čini treću granu ove međunarodne krajnje desničarske formacije. Nekolicina bogatih inženjera iz Silicijumske doline vjeruje da je kasta briljantnih osnivača startapova s visokim koeficijentom inteligencije predodređena da vlada planetom.
Kako ističe američki istoričar Dejvid Bel, profesor na Univerzitetu Prinston u Nju Džerziju, ti “tehno-cezaristi” svoje su teorijske instrumente za borbu protiv “političke korektnosti” oblikovali još na američkim univerzitetima 1990-ih. Preduzetnici Dejvid Saks i Piter Til, obojica bivši studenti Stenforda, tada su uređivali studentski časopis usmjeren protiv “mita o različitosti”. Kasnije im se pridružio i Ilon Mask, a ovi ideolozi iz Palo Alta, prema Belu, “radikalizovali su” takozvanu “PayPal mafiju”, izraz koji je magazin “Fortune” skovao 2007. za grupu mladih tehnoloških entuzijasta koji su se krajem 1990-ih okupili u kompaniji za finansijske usluge PayPal.
Zaljubljenici su u epske sage Dž. R. R. Tolkina, a obrazovaniji među njima pod uticajem su političke filozofije Lea Štrausa (1899-1973), dok su neki čak bili studenti francuskog filozofa Renea Žirara (1923-2015), koji je cijelu svoju karijeru proveo na Stenfordu. Ovi tehno-futuristi sanjaju o stvaranju nove aristokratije. Kako je Piter Til otvoreno rekao, ove autokrate digitalne ere više ne vjeruju da su lična sloboda i demokratija “kompatibilne”.
Prema riječima Olivijea Rue, ovi transhumanistički tajkuni “nisu populisti, već elitisti”. Često čak i otvoreno prihvataju svoje eugeničke sklonosti. “Libertarijanci nisu liberali, već neo-darvinisti koji misle da su oličenje rase divova”, kaže liberalni esejista Gij Sorman. Njihov cilj? “Organizovati separatizam bijele, genijalne elite, zatvorene u ograđenim zajednicama i drugim ‘slobodnim zonama’, dok čeka da ode na Mars. Narod ih ne zanima - on može samo da okreće pedale i raznosi pice”, navodi Ru.
Prema riječima Marka Lile, globalna reakcionarna galaksija “guta djela istih autora”: nacističkog pravnog teoretičara Karla Šmita, njemačkog istoričara Osvalda Špenglera, ezoteričnog mislioca Renea Genona, rojaliste Šarla Morasa, italijanskog fašističkog okultiste Julijusa Evola, ruskog imperijaliste Aleksandra Dugina, pa čak i spisateljice i filozofkinje Ajn Rend, čije je djelo, prema Giju Sormanu, za njih “nešto poput svetog pisma”.
Međutim, referentni autori za tehno-reakcionarne gejmere i blogere su i veoma savremeni, što potvrđuje i uspjeh osobe pod pseudonimom Bronze Age Pervert - mladog rumunsko-američkog blogera Kostina Alamarijua, bliskog “neoreakcionarnom” pokretu (Dark Enlightenment, odnosno “Mračno prosvetiteljstvo” ili NRx) koji predvode američki antiegalitarni informatičar Kertis Jarvin i britanski antidemokratski filozof Nik Lend. “U ovom trenutku, knjige ovih intelektualaca prevode se i objavljuju na svim evropskim jezicima”, upozorava Lila.
Intelektualni korijeni reakcionarne internacionale su raznovrsni, haotični, pa i međusobno kontradiktorni. Kako Lila objašnjava, populistički politički pokreti koje ona nadahnjuje “nemaju strukturisanu ideologiju” kakvu su komunisti imali u marksizmu-lenjinizmu. Upravo je zbog toga, ovaj period dodatno uznemirujući.
Zajednički neprijatelj: “vouk totalitarizam”
Ko su današnji protivnici? To je svakako “vouk” pokret. Mržnja prema “voukizmu” nesumnjivo je najjača spajajuća sila ovih ideoloških struja. Ovaj sveobuhvatni pojam ima za cilj da diskredituje i iskarikira oblike “kritičkog znanja”, kao što su rodne studije, dekolonijalni pristupi i ekološke humanističke nauke - oblasti koje su ukorijenjene na univerzitetima i imaju odjek u obrazovnim sistemima. Zato su, prema riječima Džej Di Vansa, “profesori neprijatelji, univerziteti su neprijatelji”.
Nekolicina bogatih inženjera iz Silicijumske doline vjeruje da je kasta briljantnih osnivača startapova s visokim koeficijentom inteligencije predodređena da vlada planetom
Ideje koje treba poraziti jasno su označene u Trampovim izlivima bijesa protiv “kritičke rasne teorije” ili u kletvama Havijera Mileja, u kojima “vouk hegemoniju” upoređuje sa “kancerom” ili “mentalnim virusom”. Tirade argentinskog predsjednika ujedinjuju gnjev reakcionara, populista i tehno-cezarista: na Svjetskom ekonomskom forumu u Davosu 23. januara pozvao je da se “ova odvratna ideologija ukloni iz naše kulture, naših institucija”, misleći na voukizam.
Osvrćući se na “identitetsku ljevicu” na američkim univerzitetskim kompleksima, Mark Lila priznaje da je “teško ne osjetiti određenu simpatiju prema ovoj intelektualnoj kontrarevoluciji, koja raskrinkava akademske birokratije zadužene za sprovođenje novog vouk jevanđelja.”
Ali istovremeno upozorava da su “ti američki šuani, odnosno republikanci, takođe željni krvi i spremni da zapale univerzitetsko selo”.
I već su počeli: Trampova administracija iznenada je zamrzla 400 miliona dolara prethodno odobrenih sredstava za Univerzitet Kolumbija, na kojem Lila i predaje, uključujući i sredstva za medicinska istraživanja.
“Trampisti žele da natjeraju sve univerzitete da kleknu i prisile ih da se povinuju liniji Republikanske partije”.
“Anti-voukizam je postao bojni poklič onih koji napadaju nezavisnost naučnih institucija”, izjavio je istoričar Antoan Liti, profesor na Koledžu Francuske i stručnjak za misao prosvetiteljstva.
Reakcionari brane tradiciju i religiju. Populisti prizivaju republikanske principe kako bi optužili islam da je suštinski nesposoban za reformu. Libertarijanci iskrivljuju nasljeđe prosvetiteljstva, predstavljajući ga kao novu verziju starog poretka (Ancien Régime).
“U njihovom apokaliptičnom, pogledu na čovječanstvo koji ne priznaje jednakost, napredak i demokratija viđeni su kao dogme koje treba srušiti. Nasuprot tome”, kaže Liti, “prosvetiteljstvo je oduvijek branilo ideal individualne emancipacije zasnovane na što većem širenju znanja.”
“Kontinentalni imperijalizam”
Hoće li ove krajnje desničarske struje uspjeti? Rua sumnja, jer, kako kaže, one predstavljaju “tri suprotstavljena sistema vrijednosti”: tradicionalistički katolici zgražavaju se nad “naučnofantastičnim mesijanizmom” tehno-libertarijanaca, koji su pak u sukobu s populistima identitetskog tipa, privrženim ideji moćne, suverene države.
Dejvid Bel smatra da te struje same sebi sijeku granu na kojoj sjede.
“Trampova politika je politika ogorčenosti - omogućila je potlačenim radnicima da podrže milijardera iz Kvinsa kojeg preziru njujorške elite,” rekao je. Međutim, “američki predsjednik ih zapravo vodi u bankrot.”
Gij Sorman, s druge strane, vjeruje da će nesigurne i ugrožene društvene grupe koje su glasale za Trampa ili Mileja vremenom okrenuti leđa svojim vođama, čak i ako je, kako kaže, “osveta bijelog muškarca moćan faktor ujedinjenja.”
Filozof Mišel Feher nije toliko optimističan. Po njemu, reakcionarna internacionala neće gurnuti svijet u sukob nacionalizama, već će regionalne sile pokušati da podijele sfere uticaja. “One će prisvajati poželjne teritorije, po mogućnosti putem sankcija, a ako zatreba i invazijom”.
Prema Feheru, Rusija bi mogla nastaviti širenje uticaja na Ukrajinu i baltičke zemlje, SAD na Kanadu i Grenland, Kina na Tajvan. Još jedan primjer: “Erdogan više ne želi da obnovi Osmansko carstvo, već vodi ekspanzionističku politiku utemeljenu na uvjerenju da svuda gdje ima Turaka, to je Turska”, zaključuje Feher.
Kako se možemo oduprijeti ovom talasu? Prije svega, tako što ćemo prepoznati da “prizma antitotalitarnog mišljenja, koja suprotstavlja demokratiju i tiraniju, više ne funkcioniše u vremenu kada SAD mogu glasati zajedno sa Sjevernom Korejom u Ujedinjenim nacijama”, kaže Mišel Feher. Isto važi i za “stari antiimperijalizam, koji nije sposoban da prepozna rusku imperijalnu volju”, dodaje on.
Otpor bi, prema Feheru, značio formiranje “alternativne internacionale” - zajednice građana potlačenih autoritarnim režimima, koji unutar pukotina društava pronalaze oblike samoupravljanja.
S druge strane, Gij Sorman radije zamišlja “liberalnu internacionalu”, jer je, kako kaže, liberalizam, “taj kosmopolitizam koji se strpljivo gradio još od početka 19. vijeka kako bi garantovao slobodu mišljenja i preduzetništva”, ozbiljno je ugrožen tehno-cezarizmom.
Jedan je blizak radikalnoj ljevici, drugi neoliberalnoj desnici. Uprkos razlikama, obojica se slažu da Evropa danas ima istorijsku priliku. Može postati, kako kaže Feher, “uporište otpora savezu globalnih moćnika”, ili se zadovoljiti time da bude “utvrđena staračka kuća za domaće štediše.” Sorman, pak, izražava nadu da će Evropa postati “najbolji primjer primijenjenog liberalizma.”
Priredila: N. B.
Bonus video:
