Grad Tivat sa ratnim mornaricama koje su imale i dijelom još imaju bazu, intenzivno živi od druge polovine 19. vijeka. Za svih tih više od 120 godina i osam raznih državnih uprava koje su se u tom intervalu izmijenile nad Tivtom i Bokom (Austro-Ugarska, Kraljevina Jugoslavija, fašistička Italija, nacistička Njemačka, SFRJ, SRJ, SCG i Crna Gora), Tivat je u samo dva navrata dobio čast da njegovo ime ponese neki ratni brod iz sastava flota tih država.
Ime Tivta svojim plovilima dale su samo Carska i Kraljevska Ratna mornarica Austro-Ugarske, odnosno Kraljevska mornarica Jugoslavije. Bili su to pomoćni brod Ratne mornarice Austro-Ugarske za transport nafte i uglja SMS “Teodo”, klase “Pola” koji je pod tim imenom plovio od 1916. do 1920. godine, odnosno hulk za smještaj posade “Tivat”, Kraljevske mornarice Jugoslavije koji je ime najmanjeg bokeljskog grada nosio od 1920. do 1922. godine.
Upravo taj drugi brod je posebno interesantan, budući da je imao vrlo zanimljiv životopis prije nego što je, poslije raspada Austro-Ugarske nakon poraza Centralnih sila u Prvom svjetskom ratu, postao dio Mornarice novoformirane zajedničke države jugoslovenskih naroda.
Brod koji je u kasnijoj fazi svog života ponio ime Tivta, počeo je život kao jedna od tri kazamatne oklopnjače (oklopljene fregate) tipa “Kaiser Max” Ratne mornarice Austro-Ugarske. Riječ je zapravo o samom SMS “Kaiser Max”, izgrađenom 1876. u Trstu. Skraćenica SMS (Seiner Majestät Schiff) inače, znači “Brod Njegovog (Njenog) Veličanstva” i kao prefiks ispred imena, nosili su je svi austrougarski ratni i pomoćni brodovi.
U čuvenoj Viškoj bici 20.jula 1866. godine, austrijska flota je vještinom i hrabrošću posada svojih brodova koje su većinom činili naši ljudi, porazila znatno tehnički i brojno nadmoćniju italijansku flotu i tako spriječila da Italija zagospodari istočnom obalom Jadrana. Poslije te odlučujuće bitke i nedugo potom, nakon smrti njenog komandanta, slavom pobjednika pod Visom ovjenčanog admirala Vilhelma von Tegetthoffa koji je umro 1871, austrougarska flota doživljava period pada. Od 1871. do 1883. Carska Mornarica je pod komandom admirala Friedrich von Pöcka. Smanjena su budžetska sredstva za Mornaricu i jedino je potencijalna prijetnja brzo rastuće italijanske flota sa druge strane Jadrana, prisiljavala Austro-Ugarsku da odobrava, bez pitanja, bar sredstava za remont i modernizaciju postojećih brodova.
To je dovelo i do pomalo čudnog presedana u brodogradnji. Pod zvaničnim nazivom modernizacije starih oklopnih fregata “Kaiser Max”, “Prinz Eugen” i “Don Juan d’Austria” - veterana Viške bitke, zapravo je bila sprovedena izgradnja potpuno novih brodova. Tako je u decembru 1873. godine u brodogradilištu Stabilimento Technico Triestino u Trstu počela “modernizacija” “Kaiser Maxa” i “Don Juan d’Austria”, dok je “Prinz Eugen” upućen u pulski Arsenal. Iz drvenih trupova, ta plovila je trebalo “modernizovati” i pretvoriti ih u tada savremene kazamatske brodove sa željeznim trupom. Autor projekta ove vrlo specifične “modernizacije” bio je Joseph von Romako, glavni inženjer Mornarice.
Predviđeno je bilo da se u nove brodove ugradi demontirani pogonski mehanizmi (bez kotlova), dijelovi oklopa, te dijelovi opreme sa starih fregata. Trup novog broda SMS “Kaiser Max” (kao i dva njegova blizanca), napravljen je od željeza, imao je sedam vodonepropusnih pregrada, koje su sezale do visine palube baterije i dijelile brod na ukupno osam odsjeka. Krma je izrađena oštro, a sam trup je dobio 3,1 metar u dužinu i 1,33 metara u širinu u odnosu na staru drvenu fregatu “Kaiser Max” koja je tako zvanično modernizovana, iako je u suštini bila riječ o gradnji sasvim novog plovila uz korišćenje nekih starih djelova.
Deplasman broda je bio 3.549 tona, dužina preko svega 75,87 metara, najveća širina 15,25 metara, gaz na pramcu 5,99, a na krmi 6,8 metara. Visina broda od vodene linije je iznosila 6,17 metara. Pogon se sastojao od vodoravnog dvocilindričnog parnog stroja, koji je poslije demontiranja sa starog broda istog imena, remontovan i ponovo ugrađen. Ugrađeni su, međutim, potpuno novi parni kotlovi, njih pet sa ukupno 30 ložišta. Po projektu je brod trebao imati brzinu od 12,7 čvorova kod snage mašine od 2.700 konja. Konačno su međutim, na probnim vožnjama “Kaiser Max” i “Prinz Eugen” razvijali maksimalnu brzinu od 13,5 čvorova, a “Don Juan d’Austria” 12,69 čvorova. Zalihe uglja su bile 380 tona i sa njima su pri ekonomskoj brzini 10 čvorova, ovi brodovi imali akcioni radijus od 1.700 milja. “Kaiser Max” i njegova dva blizanca su pored parnog pogiona, imali i po tri čelična jarbola i ukupnu površinu jedara od 1.633,15 m2.
Od godine 1880. je snast postepeno reducirana pa je površina jedara smanjena na 1.135m2, a 1896, snast je potpuno skinuta i postavljeni su obični jarboli, bez jedrilja na njima. Oklop duž broda je imao širinu 2,9 metara, a u sredini 6,02 metra. U sredini broda oklop je bio debeo 196 milimetara, a prema pramcu i krmi se debljina zaštitnog pojasa smanjivala na 102 milimetra. Oklopne ploče su bile postavljene na sloj tikovih dasaka od 254 mm. Oklop na kazamatu je imao debljinu 171 mm, a poprečno preko broda 120 mm pri čemu je iskorišten oklop starih fregata. Oklopna paluba je bila debljine 25 milimetaramm. Ukupan oklop broda je težio 729 tona i za njega je bilo upotrebljeno ukupno 217 oklopnih ploča, od kojih su neke pojedinačno težile i do 7,93 tone.
Originalno je novi “Kaiser Max” kada je 1876. porinut, bio naoružan sa osam topova kalibra 210 mm i četiri topa 90 mm te dva topa kalibra 70 mm. Sa svake strane kazamata su bila četiri otvora koja su dozvoljavala dejstvo topova po sektorima. Kruppovi topovi kalibra 210 mm su imali sa zatvaračem težinu od 8,82 tone. Granata je težila 78 kilograma i pri početnoj brzini od 463m/sec, direktno je mogla probiti 272 mm oklopa, a na daljini od jedne milje, okop debljine 193mm.
Godine 1886. brod je dobio i pet brzometnih topova kalibra 47 mm i dva mitraljeza kalibra 25 mm. Nakon opsežnih prethodnih testova, na “Kaiser Max” je 1897. ugrađeno je i torpedno naoružanje, na pramcu i krmi po jedna cijev, a bočno po jedna cijev za torpeda Fiume Mk1 (ukupno četiri cijevi), kalibra 350 mm.
Nova oklopnjača SMS “Kaiser Max” završena je i probne vožnje je okončala u maju 1877. kada je i zvanično uvedena u operativnu upotrebu Carske i Kraljevske Mornarice Austro-Ugarske. U februaru naredne godine brod je uključen u sastav tzv. Eskadre za Levant koja je trebala da obavlja zadatke na istočnim obalama Mediterana, te je st im u vezi, 28.jula te godine, “Kaiser Max” prvi put uplovio u Boku Kotorsku - u Tivat, grad čije će ime igrom sudbine, ponijeti nekoliko decenija kasnije.
Narednih godina brod “Kaiser Max” obavlja brojne zadatke po Jadranu ali i Mediteranu, pa je tako na primjer u proljeće 1886. bio nekoliko mjeseci stacioniran u zalivu Suda na grčkom ostrvu Krit, da bi u maju te godine učestvovao u akciji pomorske blokade grčke obale. Godine 1888. oklopnjača “Kaiser Max” od sredine aprila do sredine juna zajedno sa oklopnjačama “Tegetthoff”, “Don Juan d´Austria”, “Prinz Eugen”, “Custozza”, torpednim krstaricama “Leopard” i “Panther”, te razaračem “Magnet”, učestvuje na Svjetskoj izložbi u Barseloni gdje taj sastav ratnih brodova reprezentuje Austro-Ugarsku i njena dostignuća na moru. Međutim, zbog tada izuzetno brzog tempa razvoja tehnologije i konstrukcije ratnih brodova, SMS “Kaiser Max” i njegova dva blizanca već su postali zastarjeli te oklopnjača biva stavljena u rezervu, ili povučena na dužnosti od sekundarnog značaja.
Tako “Kaiser Max”, pored ostalog, služi kao lučki stražarski brod u Puli, a 1904. godine zvanično je izbrisan iz Flotne liste aktivnih brodova Carske i Kraljevske Mornarice i preklasifikovan je u hulk - u najvećoj mjeri stacionaran brod koji se koristi za smještaj u luci osoblja, materijala, naoružanja ili opreme.
U periodu od 10.avgusta do 3.novembra 1906. “Kaiser Max” služi u vrlo nezahvalnoj ulozi broda-mete za uvježbavanje artiljerijskih gađanja drugih plovila austrougarske flote, da bi od novembra 1909. stara oklopnjača postala štabni brod u Tivtu u kojoj ulozi je ovdje ostala sve do kraja Prvog svjetskog rata. Pred kraj rata, vezan uz operativnu obalu tivatskog Arsenala na mjestu gdje se danas nalazi gat za manje jahte nautičkog centra Porto Montenero, “stari “Kaiser Max” jedno kraće vrijeme je čak služio i kao brod-zatvor.
Nakon raspada Austro-Ugarske, brod je uvršten u spisak od tek petnaestak većinom malih ili potpuno zastarjelih austrougarskih ratnih i pomoćnih brodova, a koji su odlukom Versajske mirovne konferencije, dodijeljeni Mornarici novoformirane države Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Novim vlasnicima “Kaiser Max” koji se svo to vrijeme od kraja rata 1918. nije ni pomjerio iz Tivta, zvanično je predat 1920. kada mu Mornarica Kraljevine SHS daje i novo ime “Tivat”.
Kraljevina SHS je bivši hulk “Kaiser Max” preuzela zajedno sa još šest drugih sličnih starih hulkova, bivših parnih okopnjača, fregata i korveta Austro-Ugarske Mornarice. Hulk sa novim imenom “Tivat” je narednih godinu dana bio stacioniran u Pomorskom arsenalu u Tivtu gdje je služio za smještaj posada drugih ratnih brodova koji su bili na remontu, odnosno dijela osoblja samog Arsenala. Da bi im život bio podnošljiviji, iznad glavne palube broda napravljen je krov na dvije vode, kao na stambenoj zgradi.
Hulk “Tivat” je 1921. godine otegljen u Šibenik gdje je uz tamo već stacionirani hulk “Krka”, služio za smještaj polaznika tamošnjih mornaričkih škola. Hulkovi su bili vezani na gatu ispod zgrade Mornarske komande. Brodu je naredne godine ime promijenjeno u “Neretva”, a na njemu su živjeli svi pitomci stručnih i podoficirskih škola Kraljevske Mornarice Jugoslavije u Šibeniku, za vrijeme sprovođenja osnovne obuke.
Za vrijeme italijanske okupacije Šibenika u Drugom svjetskom ratu od 1941. do 1943. godine, hulk “Neretva” je ponovno služio kao brod-zatvor. Brod je potonuo na vezu na Mandalini 29. septembra 1943, nakon što su ga u bombardovanju pogodili i oštetili njemački avioni. Njemci su naime, greškom u navigaciji, izručili bombe na Šibenik, misleći da bombarduju Split. Olupina nekadašnje oklopnjače SMS “Kaiser Max”, odnosno bivšeg hulka “Tivat”, prevrnuta na desni bok u plićaku pod Mandalinom, bila je vidljiva i nekoliko godina nakon završetka Drugog svjetskog rata, da bi je na kraju na licu mjesta u staro željezo izrezao splitski “Brodospas”. Time se završila i priča o za sada, hronološki gledano posljednjem ratnom brodu koji je ponio ime grada Tivta.
Bonus video:
