Iako je presudni faktor lokalne ekonomije bio ovdašnji pomorski Arsenal koga je u najmlađem bokeljskom gradu osnovala ratna mornarica Austro-Ugarske 1889. godine, Tivat je na početku 20. vijeka dobio i svoje dvije prve fabrike, obje sa istom djelatnošću: proizvodnjom opeka (cigala), tigala (crijepa) i drugog građevinskog materijala od lokalne gline i ilovače, prvenstveno iz Soliockog polja.
U razmaku od samo šest mjeseci otvaraju se u ljeto 1907. “Prva bokeška glinena industrija” u Krtolima, odnosno početkom 1908. “Societa laterizi Raciza Teodo”, kasnije poznata kao fabrika “Račica” na istoimenom lokalitetu blizu Tivta.
Istorijat ove dvije fabrike najviše je istraživao poznati hroničar Tivta, novinar i publicista, pokojni Slavko Krstović, a koji je o njima sakupio i obimnu dokumentarnu i fotografsku građu.
Radovi na izgradnji fabrike “Prva bokeška glinena industrija” u Krtolima trajali su od 1905. do 1907. godine. Osnivači ovog akcionarskog društva sa ograničenom odgovornošću bili su dr Rudi Sardelić, dr Jovo Stefanović, Đuro Vukotić, dr Filip Lazarević i dr Ardoje Jovović, a u pojedinim izvorima pominju se kao suosnivači još i Božo Vukotić i Miho Dežulović iz Janjina na Pelješcu.
Kapacitet za to vrijeme moderne fabrike, koja je imala parni pogon, bio je 28.000 do 30.000 komada dnevno, od čega je jedna polovina otpadala na cigle, a druga polovina na razne vrste crijepova. Eksploatacioni teren obuhvatao je 300.000 kvadratnih metara u Soliockom polju, a za prenošenje sirovina do fabrike na Obali Đuraševića korišćena je žičana željeznica dužine 900 metara sa 16 vagona i dvije stanice.
Crijep iz tiglara
Krtoli su, inače, i mnogo prije otvaranja ove fabrike bili poznati po manufakturnoj proizvodnji građevinskog materijala - prvenstveno klaka (ugašenog kreča) i raznih glinenih proizvoda. Ovdašnji majstori su pravili crijep - tigle od gline koju su kopali u Soliockom polju i barkama je prevozili u magazine na obali. Tu bi je stavljali u kaljišta, u obliku gumna, i dovodili par volova da glinu dobro izgaze i umijese. Od te gline majstori bi pravili rukama crijep u primitivnom drvenom kalupu. Pošto bi ih na vazduhu prosušili, tigle bi pekli u tiglarama – posebnim, za tu namjenu konstruisanim, pećima. Ovaj crijep je inače, bio vrlo tražen na prostoru od Dubrovnika do Bara.
Međutim, izgradnjom savremene fabrike na Obali Đuraševića, vrijedne pola miliona kruna, koja je s proizvodnjom počela 1908, stvari su podignute na, za ovo područje do tada neviđeni, industrijski nivo. Postrojenje u Krtolima imalo je više fabričkih hala, magazina, radionica, mašinsku salu i niz pratećih objekata, nekoliko cisterni, dva dimnjaka visine 48 i 21 metar, trospratnu upravnu i zgradu za smještaj činovnika, posebno fabričko pristanište na kojem su mogli pristati brodovi srednje tonaže, kojima su se gotovi proizvodi transportovali do kupaca duž južnojadranske obale. Fabrika je imala kružnu peć sa 16 komora za pečenje glinenih proizvoda, a za to vrijeme moderne mašine i opremu za proizvodnju crijepa i opeke, koje su radile na parni pogon, isporučile su njemačke kompanije “Ludvik Hinteršvajger” i “Šliten”.
Druga, konkurentska fabrika “Račica”, pokrenuta je pola godine kasnije, samo nekoliko kilometara dalje, na obali Tivta, na lokalitetu Račica, u blizini nekadašnjeg srednjovjekovnog ljetnjikovca familije Bizanti (kasnije Verona).
Pod imenom “Societa laterizi Raciza Teodo” i osnivačkom glavnicom od 200.000 kruna ustanovljeno je društvo sa ograničenom odgovornošću čiju su upravu činili najveći akcionari: Anton Ivović, Lazar Milin, Tadeo Denta, Anton Meneghelli, Rajmund Peručica, Ermenegildo Petrović i Ivan Pavlina. Ostalo je zabilježeno da je veliku kružnu peć za pečenje opeka i tigala u “Račici”, prilikom pokretanja fabrike 1908, s novčanicama u vrijednosti hiljadu fjorina, potpalila supruga glavnog akcionara Antona Ivovića iz Lastve. Ivović se, inače, prije ulaska u poduhvat razvoja industrije građevinskog materijala već bio obogatio radeći kao građevinski preduzimač za Britance, na izgradnji čuvene Bagdadske željeznice na Bliskom istoku.
“Societa laterizi Raciza Teodo” je za ono vrijeme bila tehnički veoma dobro uređeno preduzeće. Imala je moderne i velike zgrade, veliki mlin za mrvljenje i miješanje gline, mašine za pravljenje opeka, kanalica i šupljih opeka, dvije mašine za pravljenje falcovanog crijepa, mašinu za pravljenje površnica, tri kružna transportera, dva elevatora, dvije spuštalice i stroj s komprimiranim zrakom za bušenje. Pokretnu snagu davali su motor na upojni plin od 130 do 140 KS i parne mašine. Godišnja proizvodnja kretala se do četiri miliona komada punih i šupljih opeka, kanalica, površnica i drugih proizvoda. Sirovina - ilovača se dovozila vagonetima iz obližnjeg majdana “Plavi kamen”, kao i morskim putem - brodovima iz Krtola.
Radna snaga i s Kosova
Obje fabrike radile su narednih četiri decenije, a prva je među njima “poklekla” ona u Krtolima koja je žrtvovana zarad razvoja industrije u nekim drugim krajevima Crne Gore. Naime, fabrika opeka i crijepa “Prva bokeška glinena industrija” je radila do 1948. godine kada su postrojenja u Krtolima demontirana i prenesena u ciglanu Lazine kod Danilovgrada. Razlog je navodno bio, kako piše Mirko Petranović u radu “Razvoj industrije u priobalnom području Crne Gore do Drugog svjetskog rata”, “zbog iscrpljenosti kvalitetne sirovine i dotrajalosti postrojenja”.
U januaru 1945. godine, nepuna dva mjeseca nakon oslobođenja Tivta u Drugom svjetskom ratu, počela je s radom, tokom rata onesposobljena, Tvornica cigle “Račica” (nekadašnja Societa laterizi Raciza Teodo). Dnevno se tada proizvodilo 20.000 cigli i dvije do tri hiljade crijepova.
U oktobru iste godine Ministarstvo industrije Federetivne narodne republike Jugoslavije (FNRJ) poslalo je stručnjaka da pregleda industrijska preduzeća u Boki Kotorskoj i da utvrdi njihovo stanje, materijalne potrebe, funkcionisanje i sposobnost za proizvodnju. Nakon uvida u stanje stvari kao glavni problem istaknuta je navodna nesposobnost i nestručnost lokalne vlasti da upravlja preduzećima, pa je predloženo da se fabrike stave u nadležnost Ministarstva industrije i rudarstva.
U fabrici u Bonićima, koja će narednih decenija mijenjati imena od Preduzeće za glinenu industriju - Tivat, Radna organizacija za glinenu industriju “Račica” do Industrija građevinskog materijala “Račica”, proizvodilo se 60% opeke i 40% crijepa. Početkom 1946. godine “Račica” je imala 147 radnika, a narednih godina veliki problem je bio nedostatak radne snage, za kojom se u potragu odlazilo i do Kosova i Metohije.
Struja zamijenila gas i drveni ugalj
Zastarjeli pogon fabričkih postrojenja na gas - drveni ugalj, zamijenjen je 1948. novim, električnim, a sama fabrika dodatno je modernizovana i uređena pedesetih godina, pa su tako radnici sami proširili prostorije menze, uredili su nove prostorije za kuhinju, magacin za hranu i radnički bife, a imali su i “Crveni kutić” u kome je bila fabrička biblioteka sa oko 200 raznih knjiga i brošura, radio-aparat i nekoliko šahovskih garnitura. U dvorištu fabrike su zasadili oko 500 stabala kanadske topole, eukaliptusa i bagrema, a na obližnjoj fabričkoj ekonomiji sadilo se i po 8.000 kilograma krompira, te nešto povrća. U preduzeću je bio formiran i Klub Narodne tehnike.
Zbog dotrajalosti mašina za preradu i interni transport 1958. godine se krenulo s njihovom rekonstrukcijom i modernizacijom. Za tri godine sagrađena je nova hala za kružnu peć, kružna peć dužine 57 metara, te dimnjak za funkcionisanje kružne peći. To je bila prva faza rekonstrukcije, koja je omogućila da se 1965. godine proizvede oko četiri miliona komada ciglarskih proizvoda, tako da je tivatska ciglana podmirivala potrebe za tim proizvodima na obali Jadrana od Ulcinja do Korčule, a isporučivala je svoje proizvode u Titograd, Nikšić i Cetinje.
Druga faza rekonstrukcije i modernizacije potrajala je do 1968. godine, a tokom te tri godine zamijenjen je dio opreme za preradu i interni transport, instalirano je mazutno postrojenje i izgrađeno osam komora za vještačko sušenje, pomoću kojih je zamijenjeno prirodno sušenje, koje je bilo usko grlo u procesu proizvodnje.
Ostala samo zgrada
Stare mašine iz 1908. godine u potpunosti su zamijenjene 1973. godine, pa je od stare “Račice” ostala samo fabrička zgrada. Te je godine sinhronizovan tehnološki proces i radnici su konačno oslobođeni teških fizičkih poslova, a mehanizovan je kompletan mašinski park. Tržištu je isporučeno 1,1 milion komada glinenih jedinica i betonskih prefabrikata normalnog formata.
Dugi niz godina “Račica” je poslovala bez gubitaka, u periodu od 1965. do 1982. godine nije joj bio blokiran žiro-račun, niti se desilo da plate kasne. Fizički obim proizvodnje se povećavao, broj radnika se smanjio sa 100 na 50, ali je pokazana i briga o višku radne snage, koja je dobila mogućnost da radi u novootvorenim postrojenjima: pogonu za eksploataciju ukrasnog kamena u Đurićima, drobiličnom postrojenju “Velja Spilja” u Krtolima i pogonu betonskih prefabrikata u krugu fabrike, koji je koristio otpatke od pečenih ciglarskih proizvoda.
Instalirana oprema je ipak zastarjevala, pa su u “Račici”, još prije 1979. godine i katastrofalnog zemljotresa koji je tada pogodio Crnogorsko primorje, odlučili da se na novoj lokaciji gradi fabrika kapaciteta trideset miliona jedinica ciglarskih proizvoda raznog asortimana. Ekonomska opravdanost vidjela se u neograničenoj količini kvalitetne sirovine na potezu od Tivta do Budve i na realnim mogućnostima plasmana robe u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Dalmaciji.
Nakon zemljotresa, uslijedila je odluka da se na Brdištima što hitnije izgradi nova fabrika glinenih proizvoda kapaciteta 50 miliona komada godišnje. Krajem 1979. godine izgradnja nove fabrike je povjerena Birou za građevinarstvo iz Beograda i njegovim kooperantima, koji su s radovima krenuli u proljeće naredne godine, da bi ih okončali 1982. Napravljen je i savremeni pogon za meljenje kamena, kapaciteta 50 kubnih metara na sat.
Međutim, koju godinu kasnije, “Račica” je prestala da pravi glinene proizvode, te se ta industrijska djelatnost u Tivtu u potpunosti ugasila, nakon skoro 80 godina.
1,1 milion komada glinenih jedinica i betonskih prefabrikata normalnog formata isporučeno je tržištu 1973. godine
Kako se proizvodilo u "Račici"
U zapisima tadašnjeg dnevnog lista "Pobjeda" sačuvan je opis procesa proizvodnje u fabrici u Račicama:
"Zemlja (ilovača) se dovozi vagonetama iz majdana "Plavi kamen" i morskim putem (krtoljska zemlja) do drobilica, a odatle spušta u veliki mlin. Na ovom mjestu instalirana je voda, koja u jakim mlazevima kvasi zemlju (ilovaču) i pretvara je u žilavu smjesu, koja se ubacuje u mlin. Izmljevena zemlja onda prolazi kroz razne kalupe, gdje se s naročitim sječivima izdvaja cigla i pomoću automatskog kružnog transportera odnosi na pečenje.
U ovom odjeljenju nalazi se isto tako i radionica za presovanje cigli. Nekoliko poređanih astala smješteno je pri samom dnu radionice. Ovdje se donosi presovan crijep, zatim dotjeruje u kalupima, odnosi na kružni transportator. Za astalima pognute glave radnice marljivo obavljaju svoj posao. Na presi se svakoga dana proizvodi 4.000 komada cigle, a kada se izrađuje kanalica onda izbacuje 8.000 komada. Iz ovog odjeljenja prelazi se uzanim hodnikom u otvorene peći u kojima su naslagane hiljade komada cigle i crijepa. Iz visokog otvora raznosi se plamen podjednako po svim pećima, gdje se tek donesena sirova cigla očvrsne i pod jakom temperaturom pocrveni. Cigle i crjepovi se odvoze na probu, koja se vrši ubacivanjem cigle ili crijepa u vodu. Cigla se zatim ponovno vadi iz vode i ako sadrži druge sastojke sem ilovače, na njoj se tada stvaraju šupljine i ona se odvaja na drugu stranu."
Bonus video:
