Razvoj crnogorskog novinarstva neraskidivo je povezan sa istorijom same države, njenim političkim, kulturnim i društvenim promjenama. Od prvih štampanih listova koji su se pojavljivali u drugoj polovini XIX vijeka, novinarstvo u Crnoj Gori prolazilo je kroz različite faze - od državne i propagandne štampe, do savremenih, digitalnih medija...
Tako je platforma za vještačku inteligenciju (AI - alat ChatGPT) “pomogla” novinaru koji joj se predstavio kao student sa obavezom da napiše seminarski rad o razvoju crnogorskog novinarstva.
Mnoge mlade osobe, naročito stariji đaci i studenti, sve češće koriste AI alate kao pomoć, ali se postavlja pitanje da li to čine na pravi način - kao pomoćni alat ili kao i jedini način da dođu do pozitivne ocjene...
Međutim, iz Univerziteta Crne Gore (UCG) kažu da nijesu registrovali konkretne slučajeve primjene AI u pisanju radova, ali da su svjesni da se “sve više koriste ti alati u pripremi, pregledu literature i strukturiranju ideja”.
“UCG ne posjeduje poseban softver za prepoznavanje radova napisanih uz pomoć AI. Međutim, važno je naglasiti da alati, koji su do sada razvijeni, za detekciju upotrebe AI u akademskim radovima nijesu savršeni i da samostalno ne mogu predstavljati konačan dokaz. Sprovedene su mnoge studije u kojima su testirani alati za detekciju AI teksta i u njima se zaključuje da nijedan od alata nije potpuno pouzdan kao jedini dokaz”, rečeno je “Vijestima” iz te visokoškolske ustanove.
Naglašavaju da sprovode redovne provjere originalnosti master radova, doktorskih disertacija, kao i publikacija, kao i da vode računa o integritetu akademske zajednice.
Tradicionalni plagijat gubi zbog AI
Predsjednica organizacije “Women4Cyber” Montenegro i predavač na UCG Andreja Mihailović kazala je “Vijestima” da je u posljednje tri godine generativna vještačka inteligencija prešla put “od noviteta do gotovo neizostavnog obrazovnog alata”.
“Alati poput ChatGPT-a, Claude-a ili Gemini-ja ne samo da mijenjaju način na koji učenici uče i istražuju, već i fundamentalno preoblikuju samu prirodu znanja, njegovu validaciju i način na koji se formira akademska istina. U svega nekoliko mjeseci od lansiranja, ChatGPT je premašio 100 miliona korisnika i postao najbrže rastuća digitalna aplikacija u istoriji, a zatim ušao u obrazovne sisteme prije nego što su oni uspjeli definisati pravila njegove upotrebe.”
Generativna vještačka inteligencija, ističe Mihailović, postala je za učenike ono što je nekada bio kalkulator.
“Odnosno instrument koji transformiše način rješavanja problema, ali i redefiniše granice između pomoći i varanja. Međutim, za razliku od kalkulatora, AI nije neutralan - ona ‘misli’ u statističkim obrascima, a ne u značenju, pa njena upotreba zahtijeva nove etičke, kognitivne i pedagoške kompetencije. Taj tihi suživot tehnologije i obrazovanja više nije pitanje izbora, već pitanje etičkog dizajna: kako očuvati intelektualnu autonomiju u doba kada znanje pišu mašine, a autorstvo postaje kolektivni čin čovjeka i algoritma.”
Prema riječima Mihailović, pojavom vještačke inteligencije, tradicionalni plagijat gubi primat nad novim “sofisticiranijim oblicima akademske neautentičnosti”.
“U Ujedinjenom Kraljevstvu broj dokazanih slučajeva varanja uz pomoć AI alata porastao je sa 1,6 na hiljadu studenata u akademskoj 2022/2023. na 5,1 u 2023/2024. godini, što predstavlja rast od preko 218 procenata u samo jednoj godini. Preliminarni podaci za 2024/2025. ukazuju na dalji porast, približno 7,5 slučajeva na hiljadu studenata, pri čemu taj broj odražava tek površinski sloj mnogo šire, još uvijek nedovoljno identifikovane pojave. Paradoksalno, klasični plagijat je u padu, dok se novi tip ‘digitalne delegacije mišljenja’ širi gotovo neprimjetno”, objašnjava.
Mašina predviđa najvjerovatniji slijed riječi
Pronalaženje AI generisanog sadržaja, ocjenjuje, ostaje jedno od najsloženijih pitanja današnjice.
Tekstovi napisani uz pomoć vještačke inteligencije, kaže Mihailović, “imaju tendenciju da budu izuzetno tečni, statistički ‘uredni’ i nisko perpleksni”.
“... Jer mašina predviđa najvjerovatniji slijed riječi. Ljudski tekst, naprotiv, nosi nepravilnosti, stilsku raznolikost, nagle prelaze, odnosno, semantički ‘šum’ koji je prirodan za ljudsko mišljenje. Međutim, isti taj princip dovodi do problema - tekstovi neizvornih govornika engleskog jezika često imaju niži perpleksitet, pa detektori, zasnovani na utreniranim obrascima, pogrešno označavaju njihove radove kao AI generisane. Stanford je utvrdio je da su svi testirani detektori imali visoku stopu lažno pozitivnih rezultata, odnosno pogrešno su označili više od 50 odsto eseja koje su pisali strani studenti kao proizvod mašina”, rekla je Mihailović, dodajući da “ovakva situacija stvara ozbilja etička pitanja”.
Ističe da nepromišljena upotreba AI alata nosi niz ozbiljnih rizika, koji se, tvrdi, ne ograničavaju samo na akademski ili tehnički kontekst.
“Jedan od najozbiljnijih fenomena u tom pogledu su takozvane AI halucinacije, situacije u kojima model generiše informacije koje zvuče vjerodostojno, ali su u potpunosti izmišljene. Takvi sadržaji mogu uključivati lažne reference, nepostojeće presude, pogrešne činjenice ili nelogične zaključke predstavljene sa visokim stepenom jezičke samouvjerenosti. Iz tog razloga, ključna preporuka stručnjaka jeste obavezna verifikacija svih informacija generisanih putem AI alata, kao i svijest o ograničenjima tehnologije koja, iako impresivna u generisanju teksta, ne posjeduje razumijevanje stvarnosti. Generativna AI ne ‘zna’, već statistički predviđa. Upravo zato, bez ljudske provjere i kritičkog nadzora, svaka halucinacija može postati izvor ozbiljne zablude, dezinformacije ili pravne greške”, izjavila je Mihailović.
Mehanizmi kontrole plagijata na više nivoa
Iz UCG podsjećaju da su prije gotovo deceniju “uspostavljeni mehanizmi kontrole za detekciju plagijarizma radova čiji je izdavač UCG:
“Od usvajanja Odluke o korišćenju iThenticate softvera za utvrđivanje plagijata na Univerzitetu Crne Gore (12. aprila 2018. godine), svi radovi prošli su kroz provjeru originalnosti korišćenjem datog softvera.”
Proces utvrđivanja teksta koji se podudara sa drugim izvorima, tvrde, služi kao “edukativni alat” koji podstiče studente da nauče kako da pravilno citiraju, izbjegnu plagiranje i da razviju vlastite ideje.
“Na Univerzitetu mehanizmi kontrole sadrže više stupnjeva, a jedan od njih je korišćenje tehnološki naprednog softvera iThenticate koji identifikuje podudarnosti u tekstu koje mogu ukazivati na plagijat. iThenticate pristupa milionima resursa, uključujući sadržaj koji je objavljen u velikim akademskim bazama podataka kao što su Crossref i PubMed, te komercijalnim zvorima i bazama sa otvorenim pristupima, te omogućuje sveobuhvatnu provjeru i pomaže u identifikaciji mogućih neautoriziranih kopiranja. Kada se rad pošalje u iThenticate, softver ga razdvaja na manje segmente teksta (rečenice, pasuse) i upoređuje sa sadržajem u svojoj bazi na internetu. Softver generiše ‘Similarity report’ (Izvještaj podudarnosti) koji pokazuje procenat podudaranja (procenat sličnosti teksta s drugim dokumentima) i izvore”, objašnjavaju.
Izvještaji softvera, kazali su, uključuju direktne linkove do izvora i tako omogućavaju korisnicima da “lako provjere kontekst podudarnost”, dok su sporni djelovi teksta obojeni i povezuju se sa izvorom.
Softver za antiplagijarizam, otkrivaju iz UCG, na godišnjem nivou provjerava oko 1.000 radova. Iako ne postoji konkretna platforma za provjeru radova napisanih uz pomoć AI, na njegovu upotrebu se može posumnjati, kažu, ako se analiza stil pisanja.
“... Koherentnost argumentacije, način navođenja izvora, originalnost analize... Nijedan od ovih pokazatelja sam po sebi nije dokaz, ali više njih zajedno može ukazati na vjerovatnoću da je vještačka inteligencija korišćena u određenoj mjeri. Korišćenje AI alata u akademskom pisanju može biti savjesno i etički prihvatljivo ukoliko se koristi kao podrška, a ne kao zamjena za samostalni rad studenta”, kazali su iz UCG.
Veliki broj inostranih učenika koristi AI
Mihailović ističe da, prema ovogodišnjim podacima Higher Education Policy Instituta, “čak 92 odsto studenata koristi neki AI alat tokom studija, što je ogroman skok u odnosu na 66 procenata iz prethodne godine”.
“U SAD, Quizlet istraživanje utvrdilo je da oko 82 odsto studenata na fakultetima redovno koristi AI, dok je na nivou srednjih škola taj procenat niži (oko 58 procenata srednjoškolaca). Ovo ukazuje da je AI prisutniji u visokom obrazovanju nego u srednjoškolskom, ali upotreba se eksponencijalno širi na svim nivoima. Sa druge strane, institucije, u većini slučajeva i dalje nemaju razvijene politike koje bi regulisale njihovu upotrebu. UNESCO-vo istraživanje iz 2023. godine pokazalo je da manje od 10 odsto škola i univerziteta posjeduje formalne smjernice o korišćenju generativne AI što znači da globalno, obrazovni sistem funkcioniše u svojevrsnom normativnom vakuumu.”
Bonus video:
