Dva sata nakon dolaska u kuću, jakna bazdi na dim. Sinoć je katastrofalno bilo, komentar je Bjelopoljca, na situaciju sa vazduhom u tom gradu, koji je od Pljevalja prošle godine preuzeo neslavnu titulu najzagađenijeg grada.
Taj trend se nastavlja i ove godine prema, do sada, dostupnim podacima.
“Ono što mi vidimo kao jedan od razloga su subvencije koje su imali građani Pljevalja za korišćenje električne energije i peleta, ekološki prihvatljivijih izvora grijanja. Veći broj dana sa aerozagađenjem u Bijelom Polju u odnosu na Pljevlja, možemo komentarisati u kontekstu goriva za loženje koje se koristi tokom sezone grijanja i u proizvodnim procesima privrednih objekata, gdje je, koliko smo mi dobijali informacije od građana, prisutna upotreba i otpadnog ulja (razna otpadna ulja, ulja iz automehaničarskih radnji, nauljane krpe...), plastike, otpadnih guma...’’, kaže za Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) Aleksandar Perović iz NVO “Ozon”.
Dodaje da su takve pogubne navike u vezi sa lošim ekonomskim stanjem građana, a da im doprinosi “izostanak efikasnog kažnjavanja i zabrane rada privrednih subjekata koji koriste sve i svašta, kako bi smanjili troškove poslovanja”.
Zagađenost vazduha doprinese prijevremenoj smrti oko 1.000 osoba godišnje u Crnoj Gori, pokazuje analiza Stanje globalnog vazduha 2025: Izvještaj o zagađenju vazduha i njegovoj ulozi u vodećim uzrocima smrti u svijetu, koju je krajem oktobra objavila organizacija Institut za zdravstvene efekte (Health Effects Institute) iz Sjedinjenih Američkih Država (SAD).
U analizi se navodi da je u Crnoj Gori u 2023. registrovano 890 smrtnih slučajeva koji se mogu pripisati zagađenju vazduha. Od ukupnog broja smrtnih slučajeva zbog kancera pluća u našoj zemlji, prema ovoj procjeni, u 2023. je 17 odsto prouzrokovano zagađenjem vazduha. Smatra se da je od ukupnog broja smrtnih slučajeva usljed dijabetesa 19 odsto povezano sa zagađenjem vazduha.
U globalnoj analizi je konstatovano da je zagađenje vazduha i dalje drugi po važnosti faktor rizika za ranu smrt, odmah iza visokog krvnog pritiska. I pored ogromnog rizika od zagađenja vazduha, u Crnoj Gori nema redovne statistike o ovoj opasnosti.
Iz Instituta za javno zdravlje, kazali su za CIN-CG da je ova institucija tokom 2019. godine učestvovala u izradi komparativne studije o uticaju zagađenja vazduha u regionu pod nazivom “Air Pollution in the Western Balkans”.
“Procjena zdravstvenog rizika pokazala je da zagađenje vazduha skraćuje očekivani životni vijek 13-16 mjeseci u gradovima zapadnog Balkana i doprinosi više od 15 odsto ukupnog umiranja. Pri poređenju gradova, najveća stopa mortaliteta je procijenjena u Pljevljima, sa stopom od 310 smrtnih slučajeva na 100.000 stanovnika”, saopštili su iz Instituta.
Podaci koje ima Institut govore da je u 2022. godini, posljednjoj za koju su obrađeni podaci, u Crnoj Gori pored 710 prijevremenih smrti nastalih usljed izlaganja PM2,5 česticama bilo i 140 prijevremenih smrti nastalih usljed izlaganja ozonu, kao i 50 prijevremenih smrti natalih usljed izlaganja azot dioksidu. Ukupno 900 prijevremenih smrti usljed zagađenog vazduha.
Milorad Mitrović iz NVO Breznica iz Pljevalja kaže za CIN-CG da se u javnosti sporadično plasiraju studije Instituta i pojedinih nevladinih organizacija:
“Te studije su relativno rijetke i/ili zastarjele. Nedostaje, koliko je meni poznato, kontinuirani epidemiološki monitoring, koji bi mogao povezati konkretne koncentracije zagađivača sa zdravstvenim ishodima u populaciji’’.
On navodi da pojedine NVO “uzimaju sebi za pravo da iznose podatke o tome koliko zagađen vazduh zapravo utiče na smrtnost, odnosno tvrdnje da zagađenje vazduha doprinosi oko 1.200 prijevremenih smrti godišnje u Crnoj Gori, pri čemu su čestice (PM) glavni krivac.
“Mislim da su ti podaci netačni i da je broj prijevremenih smrti daleko veći od navedenih u njihovim istraživanjima, ako su ih uopšte radili”, kaže Mitrović.
Nivoi PM10 i PM2,5 i benzoapirena redovno prelaze dozvoljene granice
“Monitoring mreža funkcioniše, ali nije dovoljno pokriven sjever zemlje, gdje su zagađenja česta (posebno u Pljevljima i Bijelom Polju). Nivoi suspendovanih čestica (PM10 i PM2,5) i benzo(a)pirena redovno prelaze dozvoljene granice”, upozorava se u izvještaju Evropske komisije za 2025.
Godišnja srednja vrijednost benzo(a)pirena na mjernim stanicama u Pljevljima, Bijelom Polju, Nikšiću i Podgorici bila je iznad propisane ciljne vrijednosti, navodi se u Informacija o stanju životne sredine u Crnoj Gori za 2024. godinu, koju je Agencija za zaštitu životne sredine objavila krajem oktobra. Iz uzoraka sa svih mjernih mjesta, na kojima se referentnom metodom pratila koncentracija PM10 čestica u vazduhu, vršena je hemijska analiza u cilju određivanja koncentracije, odnosno sadržaja benzo(a)pirena u PM10 česticama.
Benzo(a)piren (BaP) je organsko jedinjenje koje pripada grupi policikličnih aromatičnih ugljovodonika i koristi se kao indikator njihovog prisustva u vazduhu. BaP je klasifikovan od strane Međunarodne agencije za istraživanje raka (IARC) kao kancerogen grupe jedan, što znači da postoji dovoljno dokaza koji potvrđuju kancerogena svojstva ovog jedinjenja.
Tokom prošle godine, najgore stanje bilo je u Bijelom Polju, srednje dnevne vrijednosti suspendovanih čestica PM10 su 103 dana bile iznad propisane granične vrijednosti (dozvoljeno je 35 dana). U Pljevljima su srednje dnevne vrijednosti PM10 čestica u 95 dana bile iznad propisane granične vrijednosti. U Podgorici povećanje vrijednosti na mjernom mjestru Zabjelo zabilježene su 61 dan, a u Bloku V iznad granične vrijednosi bilo je 55 srednjih dnevnih koncentracija. U Nikšiću povećana vrijednost zabilježena je 40 dana.
Iz Instituta navode da je sve više dokaza koji pokazuju da do uticaja izloženosti PM česticama dolazi čak pri koncentracijama PM čestica manjim od sadašnjih graničnih vrijednosti koje preporučuje Evropska unija, odnosno naša Uredba o utvrđivanju vrste zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta vazduhu, kao i Svjetske zdravstvene organizacije iz 2015. koje se koriste kao referentne.
U Informaciji Agencije se navodi da je najlošiji kvalitet vazduha evidentiran u periodima januar-mart i oktobar-decembar, što se vremenski poklapa sa sezonom grijanja i intenzivnom upotrebom individualnih i kolektivnih ložišta.
“Glavni uzroci povišenih koncentracija zagađujućih materija su korišćenje čvrstih goriva za grijanje, saobraćaj i nepovoljni meteorološki uslovi koji otežavaju disperziju emisija”, piše u Informaciji.
Prema izvještaju SZO za zdravlje i životnu sredinu za Crnu Goru, 38 odsto stanovništva ne koristi čista goriva i tehnologiju za kuvanje i grijanje. Pored toga, u posljednjih 15 godina u Crnoj Gori je zabilježeno više od 1.000 velikih šumskih požara, spaljena je površina od oko 15.300 hektara i oštećeno ili uništeno oko 500.000 metara kubnih drvne sirovine.
“Istraživanje sprovedeno 2020. godine pokazalo je da čestice koje se prenose vazduhom, a koje proizilaze iz požara, povećavaju rizik za vodene ekosisteme, sa posebnim uticajem na Skadarsko jezero. To ima posljedične implikacije ne samo za samo jezero, već i za okolne turističke centre, pa povećava opasnost po lokacije povezane sa turizmom”, piše u Planu prilagođavanja na klimatske promjene 2025-2035.
Jedini vidni pomak koji je posljednjih godina napravljen je što građani imaju svakodnevne podatke o stanju vazduha u pet opština - Pljevlja, Bijelo Polje, Podgorica, Nikšić i Bar. Agencija za zaštitu životne sredine, Institut za javno zdravlje i NVO Ozon izradili su aplikaciju vazduh.me za praćenje trenutnog stanja kvaliteta vazduha. Podatke sa aplikacije svakodnevno prenose televizijske stanice u sklopu svojih meteo izvještaja.
Zastarjela oprema za mjerenje kvaliteta vazduha
U izvještaju o kvalitetu vazduha Zavoda za hidrometeorologiju i seizmologiju, za prošlu godinu, ističe se da je mjerna mreža za praćenje kvaliteta vazduha tokom 2024. godine još raspolagala sa zastarjelom opremom, ali je u planu nabavka automatskih mjernih stanica.
“Realizacija planiranog programa rada za prošlu godinu odvijala se sa velikim problemima, zbog otkazivanja dotrajale opreme za uzorkovanje vazduha i restrikcije budžetskih sredstava, namijenjenih realizaciji programa, zbog čega je jedan broj stanica privremeno prestao sa radom”, piše u izvještaju Zavoda.
“Tokom 2024. godine evidentirano je blago pogoršanje kvaliteta vazduha u Sjevernoj zoni u odnosu na 2023. godinu’’, navodi se u nedavno objavljenoj Informacija o stanju životne sredine u Crnoj Gori za 2024.
Mitrović podsjeća da je u Informaciji Agencije za 2023. notirano da je te godine došlo do poboljšanje kvaliteta vazduha u sjevernoj i centralnoj zoni u odnosu na ranije godine (2021-2022).
“Paradoks je da, iako je u 2023. bio trend poboljšanja, 2024. donosi pogoršanje, što sugeriše da su mjere poboljšanja nepotpune i da postoji rizik od ‘ponovnog zaokreta’”, kaže Mitrović.
On ističe da je veoma važno citirati procjene IJZ koji povezuju zagađenje s mortalitetom i morbiditetom, te da to daje težinu problemu i ne ostavlja ga samo kao tehničko pitanje kvaliteta vazduha, već kao javno-zdravstvenu krizu.
“Ovdje se moraju raditi ozbiljnija i sveobuhvatnija istraživanja povezanosti mjerenih emisija zagađivača s parametrima zdravlja (respiratorne bolesti, hospitalizacije, preranih smrtnih slučajeva, pobačaja i sl.). Međutim, to niko ne radi. Preporuka bi bila da se jača monitoring (više mjernih stanica, redovnije izvještavanje) i veća transparentnost prema javnosti”, kaže Mitrović.
Zagađenje utiče na pluća, srce, mozak
Prema podacima koje je CIN-CG-u dostavio Institut, na osnovu analiza Evropske agencije za zaštitu životne sredine (EEA) prijevremeno umiranje zbog izlaganja PM2,5 česticama u Podgorici se od 2005. do 2022. kretalo od 169 do 333 osobe. Na nivou Crne Gore prijevremene smrti usljed zagađenja iznosile su 1.032 osobe, 2021. - 1079, 2022. - 710.
“Iako je vidljiv trend smanjivanja prijevremenog umiranja od izlaganja PM2,5 česticama u odnosu na 2005. godinu, može se smatrati da je uticaj zagađenog vazduha na zdravlje stanovništva značajan i puno veći nego što se može procijeniti koristeći postojeće prihvaćene naučne alate, pogotovu kada se pored navedenih zagađivača uzme u obzir uticaj svih ostalih zagađivača vazduha u domaćinstvima i spoljašnjoj sredini koji se ne mogu adekvatno izmjeriti, niti kvantifikovati”, navodi dr Borko Bajić, specijalista higijene Institutovog centra za higijenu i zdravstvenu ekologiju.
Zagađenje vazduha predstavlja rizik za nastajanje bolesti i prijevremeno umiranje, a najviše je povezano sa nastankom moždanog udara, ishemijske bolest srca, hronične opstruktivne bolest pluća, raka pluća i drugih organa, šećerne bolesti, kognitivnih oštećenja i neuroloških bolesti, kaže Bajić.
Posljednje dvije decenije konstantno se uvećava saznanje o štetnom uticaju niskih koncentracija uobičajenih zagađujućih materija u vazduhu uključujući PM10, PM2,5 čestice i benzo(a)piren.
Iz Instituta navode da udisanje ovih zagađivača dovodi do upale, oksidativnog stresa, imunosupresije i mutagenosti u ćelijama širom našeg tijela, utičući na pluća, srce, mozak, sve ostale organe i na kraju dovodeći do nastajanja bolesti. Djeca, starije osobe i trudnice su podložniji bolestima uzrokovanim zagađenjem vazduha. Genetika, komorbiditeti, ishrana i sociodemografski faktori utiču na osjetljivost osobe na zagađenje vazduha.
Kratkotrajno izlaganje visokim nivoima PM čestica može dovesti do smanjene funkcije pluća, respiratornih infekcija i pogoršanja astme. Dugotrajna ili hronična izloženost PM česticama povećava rizik osobe za bolesti kao što su moždani udar, bolesti srca, hronična opstruktivna bolest pluća i rak.
Zbog svoje male veličine, PM 2,5 čestice mogu lako da prodru u krvotok preko pluća i cirkulišu po cijelom tijelu što dovodi do sistemskih oštećenja tkiva i ćelija i upala.
Država bez strategije upravljanja kvalitetom vazduha
U izvještaju EK za 2025. godinu se napominje da je zakonodavni okvir Crne Gore u ovoj oblasti djelimično usklađen sa direktivama EU, ali da je implementacija nedovoljna, te da još nije usvojena Strategija upravljanja kvalitetom vazduha ni prateći Akcioni plan.
“Što se mjera zaštite od zagađenosti vazduha na visokom nivou tiče, Institut za javno zdravlje Crne Gore je u proteklom periodu lokalnim samoupravama i ministarstvu nadležnom za životnu sredinu slao dopise sa preporukama, molbama i primjerima iz ostalih zemalja da zbog zagađenja vazduha donesu planove interventnih mjera, kako bi na organizovan način udruženim djelovanjem različitih sektora umanjili štetan efekat PM čestica i zaštitili zdravlje stanovništva”, upozorava Bajić.
Na pitanja zašto planovi nijesu urađeni, odgovore iz institucija nijesmo dobili.
Prema Planu prilagođavanja na klimatske promjene 2025-2035, Ministarstvo zdravlja bi trebalo da prati zdravstvene uticaje klimatskih promjena, uključujući i respiratornih problema uzrokovanih zagađenjem vazduha. Iz Ministarstva zdravlja su nas uputili na Institut za javno zdravlje.
Bajić navodi da se “očekuje donošenje novog Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o zaštiti vazduha koji treba uskladiti sa novom Direktivom Evropske unije o zaštiti vazduha iz novembra prošle godine koja stavlja dodatne zahtjeve i obeveze u pogledu obezbjeđivanja kvaliteta vazduha”.
Iz Ministarstva ekologije nijesu odgovorili na pitanja CIN-CG kada će biti završena Strategija, šta je predviđeno izmjenama Zakona, ali i šta Ministarstvo preduzima po pitanju zagađenja vazduha i uticaja na zdravlje građana.
Da djelimično usklađivanje sa EU zakonima u praksi ne dovodi do poboljšanja, govore i podaci za ovu godinu.
“Kada je riječ o projekcijama za tekuću godinu, za sjevernu zonu, gdje su automatske stanice prisutne u Pljevljima i Bijelom Polju, po podacima Državne mreže za praćenje kvaliteta vazduha, zaključno sa 1. novembrom u Pljevljima je bilo 49 dana sa prekoračenjima srednjih dnevnih vrijednosti PM10 suspendovanih čestica, a u Bijelom polju 47 dana”, kaže Perović.
Objašnjava da je prisutan sličan trend kao i prethodne godine, imajući u vidu da su posljednja dva mjeseca novembar i decembar karateristični po izraženom zagađenju.
“Da li će biti nekolilo dana manje, to nije bitno za konstataciju da problem ostaje prisutan. Remont TE Pljevlja samo isključuje jedan od izvora za kumulativno aerozagađenje, a krajnji zaključak će se moći dati nakon puštanja u rad i uporedne analize za prethodnim periodom”, navodi Perović.
Mitrović se pita zašto relevantne državne institucije ne odgovoraju na pitanje: koje su dugoročne mjere da se emisije od TE drže pod kontrolom i da li se remont koristi kao prilika za modernizaciju i smanjenje štetnih emisija.
“Prestankom rada termoelektrane (barem privremeno) očekuje se značajno smanjenje emisija SO2 i čestica (PM) koje dolaze direktno od sagorijevanja fosilnih goriva u tom postrojenju. To bi trebalo teoretski doprinositi poboljšanju kvaliteta vazduha, posebno u naseljima blizu TE”.
Prema dosadašnjim mjerenjima, značajnijeg poboljšanja još uvijek nema.
Temeljna prijetnja po javno zdravlje
Prema regionalnoj analizi Instituta za zdravstvene efekte (Health Effects Institute - HEI), zagađenje vazduha je među temeljnim ekološkim prijetnjama javnom zdravlju u zemljama Jugoistočne Evrope, uključujući Crnu Goru. U našem regionu, stopa smrtnosti u vezi sa zagađenjem vazduha je znatno veća nego u zapadnoj Evropi. SoGA = State of Global Air, ključni referentni izvor za mortalitet i zdravstvene efekte zagađenja vazduha globalno i regionalno.
U regionalnoj analizi, oko 26 odsto smrtnih slučajeva od HOBP-a (hronična opstruktivna plućna bolest) u Crnoj Gori pripisuje se zagađenju vazduha.
“Prema HEI/SoGA, stopa smrtnosti od ukupnog zagađenja vazduha u Crnoj Gori 2019. godine iznosi 91,0 (UI 69,2-114) prema nacionalnoj procjeni GBD, dok regionalni model za jugoistočnu Evropu daje vrijednost od 119 (UI 89,8-151). Smrtnost pripisana ozonu je 1,08 (UI 0,47-1,78), a smrtnost pripisana kućnom zagađenju 27,1 (UI 8,75-58,2). Prosječna stopa smrti u našem regionu zbog ukupnog zagađenja je 113 smrti/100.000 stanovnika u 2019. godini, nakon što je opala sa ~124 koliko je iznosila u 2010. godini.
Najgore stanje je u Sjevernoj Makedoniji PM2,5 128, zbog ukupnog zagađenja 153, BiH 110, odnosno 147 na 100.000 stanovnika, Srbija 121, odnosno 145. Najbolje je stanje u Hrvatskoj gdje je na 100.000 stanovnika stopa smrtnosti od PM2,5 79,8, a ukupna 72,3.
Prema SoGA/HEI, prosjek u zapadnoj Evropi je ~ 50-60 smrti na 100.000 stanovnika: Njemačka: ~ 55 / 100.000; Francuska: ~ 52 /100.000; Velika Britanija ~ 48/100.000...”.
Pored Balkana, najcrnja situacija je u pojedinim oblastima subsaharske Afrike i u Južnoj Aziji (Indija, Pakistan, Bangladeš) gdje su stope smrtnosti: 150-200+ /100.000 stanovnika.
Bonus video:
