Gvozdeni putevi, obezbijeđene planinske staze (via ferrata), koje i manje iskusnima omogućavaju da osjete kako je peti se i strmim planinskim liticama, sve su popularnije u Evropi, regionu, a u Crnoj Gori, pored postojećih - u Kotoru, na Durmitoru, na Slanom jezeru u Nikšiću, Lovćenu, Pivi, okolini Kolašina, Pljevljima, u najavi su i novi projekti, u Gusinju, te na teritoriji mojkovačke opštine.
Prve ferate postavljane su u austrijskim Alpima, još u 19. vijeku, da bi olakšale kretanje. Takva infrastuktura potom je postavljana za kretanje vojnika, kako u austrijskom, tako i u dijelu njemačkih Alpa. Ferate se potom postavljaju i u Italiji, masovno na Dolomitima, gdje ih je, procjenjuje se, i najveći broj.
Od početka devedesetih godina prošlog vijeka, kreće i njihov komercijalni razvoj. U Crnoj Gori, što je u većini slučaj i sa regionom, ferate su novijeg datuma.
Šta kažu propisi
Ferata, prema crnogorskim propisima, spada u privremene objekte. Pominje se i u ranijem Zakonu o izgradnji objekata, koji je na snagu stupio u martu ove godine. Donošenjem novog zakona, kako su “Vijestima” kazali iz Ministarstva prostornog planiranja, urbanizma i državne imovine, status, vrste i uređivanje privremenih objekata promijenjen je, ali se do donošenja novih propisa - primjenjuje raniji zakon.
“Kao i Pravilnik o bližim uslovima za postavljanje odnosno građenje privremenih objekata, uređaja i opreme, kojim je, kao privremeni objekat, definisana i ferata”, rekli su iz resora koji vodi Slaven Radunović.
U propisima, ferata je definisana kao privremena prostorna struktura koja obezbjeđuje sigurnost korisnika planinskih staza.
“Radi se o privremenom objektu namijenjenom za sport i rekreaciju, koji se sastoji od metalnih nogostubaca, čeličnih sajli koje se pružaju uzduž planinskog puta odnosno staza, gvozdenih klinova i/ili metalnih ljestvica pričvršćenih za stijenu”, kažu iz Ministarstva.
Postavljanje, odnosno građenje privremenih objekata u prelaznom periodu, pa i ferate, dodaju, definisano je odredbom člana 117 Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekata.
“U propisanu dokumentaciju, koju je dužan da pribavi investitor, spada i tehnička dokumentacija izrađena u skladu sa urbanističkim uslovima iz Programa privremenih objekata i tehničkim uslovima pribavljenim od organa za tehničke poslove”, navode.
U procesu postavljanja, odnosno građenja ferate, u zavisnosti od prostora kojim su planirane te strukture, obezbjeđuje se i učešće organa za zaštitu kulturnih dobara.
Lokalni i programi za zaštićene prostore
Uz krovni zakon i pravilnik, kojim se uređuje njihovo postavljanje, odnosno građenje, svaka opština donosi lokalni program privremenih objekata, a takvi programi donose se i za nacionalne i parkove prirode.
U takvim programima definišu se lokacije na kojima se planira postavljanje privremenih objekata, kao i uslovi koje je neohodno ispuniti.
Kada su u pitanju zaštićeni prostori u Crnoj Gori, dvije ferate već postoje u dva nacionalna parka, Durmitor (Uvita greda) i Lovćen (Štirovnik), jedna je postavljena i u Parku prirode Piva, jedna se nalazi u Kotoru, koji je pod UNESCO zaštitom.
“Javno preduzeće za nacionalne parkove Crne Gore postupa u skladu sa programima i izmjenama i dopunama programa objekata privremenog karaktera na područjima nacionalnih parkova, koje donosi Ministarstvo prostornog planiranja, urbanizma i državne imovine. Navedeni programi definišu tačne lokacije na kojima je dozvoljeno postavljanje privremenih objekata. Program sadrži lokacije i smjernice sa urbanističkim uslovima za postavljanje privremenih objekata (kao i vrste, oblik i dimenzije privremenih objekata)”, kazali su iz Nacionalnih parkova (NPCG) i dodali da važećim programima za parkove Durmitor i Lovćen, lokacije za ferate nisu definisane.
Program za NP Durmitor je za period 2024-2028, a za NP Lovćen za period 2025-2029. godine.
Na osnovu Programa objekata privremenog karaktera, u skladu sa smjernicama i urbanističkim uslovima, NPCG, dodaju, na zahtjev stranke, izdaje urbanističko-tehničke uslove za izradu tehničke dokumentacije.
Do lokacije putem licitacije
Iz NPCG su kazali da, ukoliko se ferata postavlja na zemljištu u državnoj svojini, “zainteresovano lice prethodno je dužno da lokaciju dobije putem javnog poziva - licitacije”.
“Nakon čega sa Javnim preduzećem zaključuje ugovor o zakupu državnog zemljišta radi postavljanja objekta privremenog karaktera”, pojasnili su.
Međutim, kako se ferata ne nalazi u usvojenim programima privremenih objekata, urbanistički uslovi, dodaju, još nisu definisani.
“Smatramo da bi potrebna dokumentacija za feratu bila projektna dokumentacija izrađena od strane ovlašćenog građevinskog inženjera konstruktivnog smjera, sa svim potrebnim tehničkim proračunima, planom montaže i načinom učvršćivanja elemenata i geotehnički (geološki) elaborat”, rekli su iz tog javnog preduzeća koje upravlja najvrednijim prirodnim prostorom Crne Gore.
Međunarodni standardi
Konstrukcija se, dodaju iz NPCG, mora izvoditi prema međunarodnim standardima za ferate, poput međunarodnog standarda alpinističkih i ferata ruta (UIAA Safety Standards) i CEN/EN 16869, što je evropski standard za ferate, koji reguliše materijale, opterećenja i sigurnosne elemente.
CEN/EN 16869 standard, prema podacima sa vebsajta Instituta za standardizaciju, usvojen je i važi i u Crnoj Gori.
Iz NPCG dodaju da i oprema koja se koristi za feratu mora biti sertifikovana i atestirana po međunarodnom UIAA standardu.
“Da bi se postavio ovaj privremeni objekat shodno projektnoj dokumentaciji i mišljenju Agencije za zaštitu životne sredine bi bilo potrebno pribaviti rješenje za radnje, aktivnosti i djelatnosti u zaštićenim područjima ili Elaborat o procjeni uticaja na životnu sredinu. Nakon izrade tehničke dokumentacije i dobijanja dozvole od Agencije, investitor je dužan da podnese nadležnom inspekcijskom organu lokalne uprave (Komunalnoj inspekciji) u roku od 15 dana prije početka postavljanja odnosno građenja privremenog objekta.”
Vodič iz BiH
U susjednoj Bosni i Hercegovini, uz podršku USAID, 2023. godine objavljen je “Priručnik za izradu via ferrata”, čiji su autori Đani Rahimić i Igor Milošev. U uvodnom dijelu, oni navode da je priručnik izrađen na osnovu evropske norme EN 16869, koja je, kao što je slučaj u Crnoj Gori, usvojena i u BiH, “i kao takva je važeći zakonski propis”.
Autori su projektovali više ferata u BiH, pa su prilikom izrade dokumenta uzeli u obzir i svoje iskustvo.
“Potreba za izradom ovakvog priručnika proizilazi iz činjenice da navedena norma ne daje precizna uputstva za izradu via ferata nego samo uopštene uslove koje via ferate treba da ispunjavaju... Priručnik postaje neophodnost imajući u vidu sve veću popularnost ove vrste avanturističkog turizma i intenziviranu izgradnju/izradu via ferata u BiH”, navode.
Analizirajući propise u BiH, Rahimić i Milošev dolaze do toga da se u toj državi ferata smatra “građevinom”, pa je, navode, za njenu izradu neophodno dobiti građevinsku dozvolu, kao i za bilo koji drugi građevinski objekat. Tako su, navode primjere, građevinske dozvole dobile ferate Peć Mlini u opštini Grude i ferata Vučji zub, na planini Orjen, na teritoriji Trebinja.
Grade se već skoro dva vijeka
Prva ideja ferate, kako navodi Međunarodna alpinistička unija (UIAA), pojavila se 1843. godine, na planini Dahštajn, na austrijskim Alpima, a već u drugoj polovini 19. vijeka takve staze postavljene su na poznatim vrhovima, kao što su Grosglokner (1869.) i Cugšpic (1873.).
Krajem 19. i početkom 20. vijeka, pored austrijskih, nastaju rute i u njemačkim Alpima. Na Dolomitima, u Italiji, 1903. gradi se put prema Marmoladi, a neposredno prije Prvog svjetskog rata i staza do Pic Selve.
Tokom Prvog svjetskog rata, kada su se italijanske i austrougarske trupe borile u Dolomitima, via ferate su masovno građene da bi se vojsci omogućilo kretanje po ekstremno teškom terenu. Postavljane su fiksne linije, merdevine i osiguranja kako bi se vojnici penjali na strme litice. Poslije rata, a naročito nakon Drugog svjetskog, te rute obnovljene su savremenim čeličnim kablovima i metalnim prečkama. Danas ih održava Planinarski savez Italije.
Od početka devedesetih nadalje, razvoj via ferata postaje komercijalniji: lokalne zajednice, turistički centri, žičare i planinarski klubovi grade nove staze kako bi privukli posjetioce i proširili ponudu aktivnosti na planinama.
Izbjeći područja gdje se već penju stijene
U vodiču za izradu ferata za BiH, pored ostalog, preporučuje se da bi prilikom njihovog planiranja, informacije o projektu trebalo pružiti relevantnim korisnicima lokaliteta, kao što su planinarski klubovi, lovci, stočari.
Za ferate koje se planiraju u području gdje je uspostavljeno penjanje ili postoji
potencijal za penjanje po stijenama, autori navode da je neophodan bliski kontakt sa lokalnom penjačkom zajednicom.
“Uvođenje via ferate u području s etabliranim penjanjem po stijenama se ne preporučuje”, piše u vodiču, uz obrazloženje da će takva namjera sigurno potaknuti glasno protivljenje lokalne penjačke zajednice.
Planiranje ferate mora se, navode autori, obaviti u dogovoru sa lokalnom gorskom službom spašavanja...
Bonus video:
