Svaki misleći čovjek je manje ili više kontroverzna osoba. To nije ništa novo. Kontroverza je normalan put stalnog mijenjanja ljudskog promišljanja i put stalnog formiranja novih vrijednosti, novih vjerovanja i stvaranja novih realnosti i novih oblika života. Normalno, da bi i taj (naj)noviji oblik života bio predmet nove kontroverze. I tako u nedogled.
Stoga, nije slučajno nobelovac Herman Hese pjevao “biti nije nam dato, struja smo samo”.
Napomenimo da korijen Đilasove kontroverznosti leži u njegovoj borbi protiv ukočene, dogmatske svijesti komunističke ideologije koja je osvojila vlast u jednom periodu jugoslovenske istorije.
Nekoliko riječi o ideologiji i njenom nastanku u politici da bi se približili razumijevanju Đilasove kontroverznosti.
Od Napoleona do Marksa
Igrom sudbine neke riječi i njene kovanice prosto zalutaju u vokabular života, a zatim ih prihvati politika. Tako se riječ ideologija krajem XVIII vijeka odomaćila u društvu i nametnula praksi života kao viša svijest o brzom i sigurnom društvenom progresu.
S tim u vezi, oprezna Hana Arent opominje da je takav slučaj bio sa riječju ideologija. Po njenom istraživanju, prvi put kovanicu ideologija (nauka o idejama) je izgovorio francuski mislilac Destit de Tresi 1796. godine. Ovom modernom kovanicom, de Tresi je nastojao da apsolutnoj ideji dâ oblik nauke i da je učini naukom. (Da napomenem, to je vrijeme procvata nauke u mnogim oblastima rada i života u Evropi.)
Vjerovatno bi ova besmislena kovanica brzo bila zaboravljena da tu riječ prvi ne uvodi u politički život Francuske - Napoleon Bonaparta. A on je bio vrh vlasti koja se slušala i po službenoj dužnosti. Napoleon je de Tresija i grupu mislećih ljudi oko njega, pogrdno - pa čak i posprdno - nazvao ideolozima. Drugim riječima, nazvao ih je besposličarima.
Kao i svaki populizam, ova riječ je odmah postala popularna. Kružila je u vladajućim krugovima Francuske, jer je lansirao novi kralj Sunce.
Tokom burnog XIX vijeka, riječ ideologija je dobila revolucionarnu upotrebljivost i planetarni značaj. Naime, grupa revolucionara okupljena oko Karla Marksa - koje je predvodio Fridrih Engels - od Marksovih (globalističkih) ideja napravili su ideologiju kao novi, progresivniji revolucionarni pogled na svijet. Riječ je bila o novom, “naučnom” pogledu na svijet, upućenom ka “poniženim i uvrijeđenim” (Kom. manifest) koji se bore za nove klasne odnose u Francuskoj tokom XIX vijeka.
Svijest tj. ideologiju o novom, nadolazećem revlucionarnom vremenu, ali i lični “pečat” tom vremenu je udario Fridrih Engels, prijatelj, suborac i poštovalac rada Karla Makrsa. On je Marksova velika naučna dostignuća - prvenstveno ekonomska - koristio za pragmatične potrebe tadašnje revolucije. Jer svaka revolucija je “suva”, beživotna, pa i besmislena, ako ne nameće društvu novu nadu, napredniju svijest i praksu boljeg života od dotadašnjeg.
Riječi ideologija, Engels je dodao prefiks marksistička i stvorena je marksistička ideologija kao nova “naučna svijest”. Termin se odmah odomaćio kod revolucionara kao viša i globalna pamet.
Ovaj termin (marksistička ideologija) je lukavo zaobišao logičniji termin “filozofija marksizma”. Jer filozofija u sebi i po sebi uključuje kritiku svega postojećeg, dok ideologija kritiku isključuje. Dakle, marksistička ideologija se ne može kritikovati, jer je ona navodno vrh društvene nauke.
Dakle, termin “marksistička ideologija” se utisnuo u francuska revolucionarna gibanja sredinom XIX vijeka kao dokaz “više svijesti”. Ta viša mistična svijest je bila, dakako, marksističko-komunistička.
Ona je u svom razvoju išla u više pravaca od kojih je jedan bio brza industrijalizacija francuskog društva i hitne primjene modernih naučnih dostignuća kao uslov (sine qua non) društvenog opstanka i napretka.
I da ovdje malo zastanemo i da kratko pojasnimo sakrivenu, dvoličnu ulogu Karla Marksa i njegovu sakriveniju (tamnu) ulogu u kontekstu upotrebe riječi ideologija u revolucionarne svrhe.
Naime, Karl Marks je bio veliki naučnik. Vjerovatno najveći sintetički um XIX vijeka (pravnik, filozof, sociolog, ekonomista). Ali takav um se nije bunio niti kritikovao Engelsovu (zlo)upotrebu njegovog naučnog rada i upotrebu svojih naučnih dostignuća za potrebu tadašnje Francuske revolucije.
No, ako bi dublje zagrebali po psihi Marksove ličnosti, moguće da je on sebe zamislio kao novog revolucionarnog Mesiju na Planeti i da je bio željan slave i globalnog slavoljublja. U tom smislu, “njegova ideologija” mu je otvarala - svjetsku slavu.
A moguće da je - ako zagrebemo još dublje - bio i srebroljubiv čovjek. Jer uz slavu uvijek idu i pare, kaže se. A Karl Marks je iz svoje porodice naslijedio očev trgovački duh i majčin religiozni duh.
Jedna od najopasnijih riječi XIX i XX vijeka
Dakle, besmislena riječ ideologija je “na mala vrata” ušla u politiku. Dodat joj je prefiks marksistička iz “naučnih” razloga. Ubrzo je ova riječ postala jedna od najplanetarnijih, najraširenijih, najslavnijih i najopasnijih riječi XIX i XX vijeka.
A možda će i ubuće biti smrtno opasna. Jer uvijek ljudi u burnim, prelomnim, revolucionarnim vremenima, kakvo je i ovo današnje, najviše vjeruje svemu što je više lažno, što je više fantastično, što je više utopističko, što je više - ideološko.
Kao da se u toj čarobnoj riječi nalazi zapisana (“naučna”) šifra koja zna da riješi sve vodeće društvene probleme i ljudske patnje. Posebno kada je radnička klasa (proleteri) u pitanju, jer se s njom najlakše manipuliše u svim burnim vremenima.
I sam Đilas je bio jedno vrijeme zanijet ovom riječju (komunistička ideologija/boljševizam/SSSR).
Poslije Drugog sv. rata na vlast u Jugoslaviji su došli komunisti.
Veoma brzo se Đilas pobunio protiv te iste vlasti, koju je dijelom i sam stvarao. Pobunio se protiv ideološke vladajuće svijesti i prakse njenih protagonista. (Protagoniste vlasti na čelu sa Titom, Đilas će kasnije nazvati “nova klasa”.)
Njegova pobuna protiv vlasti i ideologije te vlasti nije išla ishitreno, brzo i nepromišljeno. Naprotiv. Svoju revoluconarnu i ideološku svijest, zamijenio je sagledavanjem i analizom činjenica iz “običnog” života. (Teoretičari bi kazali da je svoj duh revolucionara postepeno mijenjao duhom evolucioniste.)
Đilas je svoje ideološko prevrednovanje započeo već 1946/47. godine kada je sa vrha vlasti “spustio pogled” - sa dalekog (komunističkog) utopističkog horizonta - na zemlju, na realnost, na živog čovjeka kojeg je gotovo “ubila” vladajuća marksisitičko-lenjinistička i titoistička ideologija.
Sljedećih više godina, pa i koju deceniju, Đilas će postepeno skidati sa sebe slojeve “ideološke prašine” koja je popadala po njemu. Skidao je slojeve “ideološke prašine” ovim redom: najprije staljinizam, pa lenjinizam, pa marksizam, pa titoizam.
Svojom moralnom pobunom digao je glas protesta da nije etički, ljudski i moguće stvoriti novog ideološkog “čovjeka od mermera” (A. Vajda) tj. stvoriti roba partiji i vlasti.
E to spuštanje pogleda - sa zanosnih ideja i ideologije koju je nemoguće realizovati - Milovan Đilas je platio hitnim hapšenjem. Ne samo što je izbačen iz svih vodećih jugoslovenskih državnih i partijskih funkcija 1954. godine, već je izbačen čak i iz udruženja ribolovaca.
Frontalni napadi Tita i njegove “nove klase” na pobunjenika bacilli su razne anateme na njega, pa i “tupu” priču o Đilasovoj kontroverznosti.
Kontroverzan čovjek - partijska anatema
Riječ kontroverza je imala isto “mjesto rođenje” i putanju u društvu kao i riječ ideologija. Mada ova riječ ima nižu i partijsku orbitu u politici od riječi ideologija. Riječ kontroverza je bila namijenjena pobunjenom pojedincu kojeg je trebalo moralno ocrniti i podvrći narodnom ruglu i smijehu.
Dakle, riječ kontroverza je došla iz lokalnog partijskog uma kao neki naučno-spekulativni novum. Riječ je ušla u politiku iz “uma” partijskih novo-klasnih pojedinaca. Upotreba ove riječi je imala za cilj borbu za očuvanje komunističke ideološke svijesti i Titove vlasti od “izdajnika” iz sopstvenih redova.
U tom smislu, partija je bacila na Đilasa anatemu: kontroverzan čovjek.
Da vidimo koliko je Milovan Đilas bio kontroverzna ličnost.
Već od kraja 1946. godine Milovan Đilas se postepeno distancira od zvaničnih ideološko-utopističkih ideja i prakse Titove vlasti. Javno se zalagao za više slobode, javne diskusije, više zakonitosti u jugoslovenskom društvu. Pisao je nedogmatske ”Borbine članke” krajem 1953. godine u kojima je iznosio da je revolucija odavno završena, da Partija ne treba biti komandna sila u društvu itd.
Kritikovao je “novu klasu” i njen moral. Nije slućajno svojoj najpoznatijoj pripovijetci dao naslov “Anatomija jednog morala”.
Zbog svojih pro-liberalnih opredjeljenja, sredinom januara 1954. godine bio je zbačen sa vlasti i isključen iz svih vodećih partijskih i državnih funkcija. Skinut je sa funkcije predsjednika Savezne skupštine FNRJ.
Koji mjesec kasnije, sam je vratio partijsku knjižicu koja je imala broj 4. Taj broj je značio da je Đilas bio četvrti odozgo u hijerarhiji jugoslovenske vlasti. (Partijsku knjižicu br. 1 imao je Tito.)
Brzo su počeli direktni i frontalni napadi na njegovu ličnost, označavan je “prevrtljivom i nepouzdanom osobom”, kao i sasvim kontroverzan čovjeku koji danas govori jedno, sjutra drugo.
Dakle, u smislu napada na pobunjenog čovjeka Titove vlasti, upotrijebljena je riječ kontroverzna ličnost u isključivo negativnom i sofističkom (prevarnom) kontekstu.
No, da bi bliže sagledali i razumjeli koliko je Đilas bio kontroverzna osoba, potrebno je (kratko) predstaviti više aspekata njegove ličnost kako bi se približili razumijevanju njegove kontroverznosti.
Ako bi se Milovan Đilas “gledao” sa spoljne, formalne, površinske strane, on jeste bio veoma kontroverzna osoba.
No, ako bi se suštinski pratio razvoj njegove ličnosti, mora se veoma logično i dosljedno pratiti intelektualni i duhovni razvoj ovog čovjeka, a tu nema riječi o kontroverznosti. Naročito kada ova ličnost prati razvoj svoje apsolutne ideje i vidimo njegovu čvrstu vjeru u realne ideale kao što su na primjer: sloboda, društvena zakonitost, vladavina prava, višepartizam i brojna druga liberalna opredeljenja.
Takođe treba pratiti i pragmu njegove politike kako bi se još dublje razumjela Đilasova kontroverznost. Tek u tom smislu Đilas nije kontroverzan. On čak početkom 1952. godine pokreće nedogmatski časopis “Nova misao” kao vrstu kulturne opozicije u državi. A to je zametak višepartizma i slobode u jugoslovenskom društvu.
Dakle, Milovan Đilas se nije mijenjao kao ličnost, ali jeste postepeno mijenjao, evoluiralo je njegovo mišljenje o komunističkim idejama i vjerovanje u njih.
Iz svega rečenog, najprije bi se Đilas kao kontroverzna ličnost, mogao opisati kao kontrapunktni pozitivni liberalni konvertit. Valjda bi se tako mogao najbliže odrediti njegova kontroverznost, ako bismo koristili rječnik Oldosa Hakslija.
Teško društvu bez kontroverznih ličnosti
Zaključna razmatranja o ideološkoj Crnoj Gori: juče-danas-sjutra.
Đilas je mijenjao svoje mišljenje u skladu sa svojim novim saznanjima i promišljanjima o mnoštvu novih realnosti u društvu. Jednu svoju svijest (boljševičku) i vjerovanje u nju imao je kao komunista, a drugu kad je svojevoljno prestao vjerovati u ideologiju “naučnog” socijalizma. I u Marksa, Lenjina, Staljina, Tita.
Svi koji Milovana Đilasa kao liberalnog mislioca nijesu htjeli, znali, željeli ili prosto nijesu smjeli da prate poslije 1954. godine, horski i hajkački su ustali protiv njega kao nemoralne osobe - jer je, navodno, kontroverzan.
Kratko pogledajmo neke posljedice koje su ideološka svijest i kontroverza ostavile po crnogorsko društvo u raznim vremenima (prošlo, sadašnje, buduće!)
Komunistička ideologija je s visine globalne marksističke svijesti “upućena” čovječanstvu u cilju da ga usreći. Znamo kako je taj (“naučni”) eksperiment završen.
Današnja Crna Gora je u raljama i jedne (ideologija) i druge (kontroverza) svijesti. Jasnije rečeno, današnja Crna Gora je u okovima srednjovjekovne balkanske memljive, podrumske, osvetničke, agresivne nacionalno-ideološke svijesti koja u formi vrela neprekidno proizvodi “bezbjedonosno interesantne osobe”.
Stoga se ne treba čuditi što neprekidno danas imamo sve što imamo...
Crna Gora ulazi u XXI vijek kao ”hromo” (bolesno) društvo. Ta hromost ima brojne uzroke i dugu istoriju. Istorija te hromosti ne počinju samo od komunista. Mnogo je dublja.
Crnogorskim društvom su ovladale pa i savladale ga, isključive i uobražene ideologije koje odozgo lako “rešavaju” brojne naše probleme. Prvenstveno nacionalne ili preciznije rečeno nacionalističko-šovinističke.
Crnogorsko društvo ulazi u XXI vijek kao zarobljenik srednovjekovnog balkanskog mentaliteta nacionalnih torova. A balkanski torovi po svojoj istoričnosti ne mogu da stvore kontroverzne osobe liberalnog profila. Naprotiv.
Dok god se crnogorsko društvo ne prepusti da liberalnim i demokratskim tokovima života postepeno, vaspitano i uporno gradi političke, ekonomske, pravne i druge oblike života i suživota naroda u nas, naslijeđena ideološka svijest će vječito stvarati konflikte. Često uz dominantnu pomoć vladajućih “političara” i “državnika” izniklih iz ambijenta ulice s kraja ‘80-tih godina. A kontroverznih osoba neće biti ni na vidiku.
Zaključimo.
Na putu ozdravljenja crnogorskog društva, kontroverzne osobe - moderne nacionalne i globalne svijesti - nam mogu biti samo od pomoći. Jer oni dišu kritikom. Oni nijesu osobe jednoumne, sužene, populističke, lažne i skraćene pameti. Naprotiv.
Sve u svemu, ne piše nam se dobro, jer crnogorsko društvo ne zna da inicira, stvara, produkuje kontroverzne ličnosti. (Valjda zato što smo suviše jednoumni.)
Bonus video:
