Kada se pojavio 2011. godine, film “Melanholija” Larsa fon Trira odmah je izazvao kontroverze, ali i podijelio publiku. Premijera u Kanu bila je zasjenjena fon Trirovim nesrećnim izjavama kako “razumije Hitlera”, zbog kojih je na festivalu godinama bio nepoželjan, ali vrijeme je učinilo svoje: danas se, deceniju i po kasnije, “Melanholija” posmatra kao jedno od najvažnijih ostvarenja o mentalnom zdravlju u istoriji filma.
U kinematografiji je ljestvica za prikazivanje mentalnog zdravlja nisko postavljena. Depresija, ili bilo koji drugi oblik mentalne bolesti, najčešće je predstavljana na eksploatatorski, stigmatizirajući način, često čak i kao povod za nasilje, kao što je to slučaj u filmu “Džoker” Toda Filipsa (2019). Ipak, uprkos svemu, malo je filmova koji su s tolikim saosjećanjem prikazali unutrašnju krizu kao što je to učinio fon Trirov film.
Ono što “Melanholiju” izdvaja jeste činjenica da film nije nastao iz apstraktnog koncepta, već iz autorovog ličnog iskustva. Fon Trir je otvoreno govorio o tome da ga je ideja o planeti smrti koja se približava Zemlji zatekla dok je bio u depresivnoj epizodi. Ta autentičnost, iskustvo koje se prelilo na ekran, čini da film ne djeluje ni najmanje konfekcijski ili stilizovan u prazno. Depresija ovdje nije tema sa strane, nego supstanca, unutrašnja struktura koja oblikuje sve: od ritma i tona, do svakog kadra i zvuka.
“Melanholija” je drugi dio fon Trirove tzv. “trilogije depresije”, u kojoj su i “Antihrist” (2009) i “Nimfomanka” (2013). U njima je istraživao sopstvena iskustva sa depresijom kroz ženske alter-ego likove. Fon Trir je svoje ostvarenje opisao kao “psihološki film-katastrofu” i “prelijep film o kraju svijeta”
“Melanholija” je podijeljena na dva dijela, dva pogleda na kraj. U prvom pratimo Džastin (Kirsten Danst), mladu ženu na sopstvenom vjenčanju koje se pred našim očima pretvara u grotesku. Dok svi oko nje pokušavaju da održe iluziju svečanosti, ona tone sve dublje u beznađe, paralizovana i nesposobna da odigra ulogu koju se od nje očekuje. U drugom dijelu, perspektiva se premješta na Kler (Šarlot Genzbur) njenu sestru, koja paniči pred smrtonosni dolazak planete Melanholija, dok Džastin - paradoksalno - pronalazi mir u prihvatanju kraja. To smirenje nije optimizam, već mračna jasnoća. Njene riječi: “Zemlja je zla. Nema potrebe da žalimo za njom” ostaju kao jedna od najtežih i najsnažnijih rečenica u modernoj kinematografiji.
Posebnu snagu filmu daje njegova estetika. U sporim, gotovo slikarskim kadrovima, Fon Trir i snimatelj Manuel Alberto Klaro oblikovali su slike koje podsjećaju na prizore iz snova ili na platna starih majstora. Vagnerova muzika iz opera “Tristan i Izolda” uvodi u film ton žala i neizbježnosti, dajući depresiji i kosmičku dimenziju. Džastinin lik u svadbenoj haljini koja lebdi u vodi, konj koji tone u zemlju, ptice koje padaju s neba, sve to su prizori koji nisu tek metafore, nego gotovo fizičko iskustvo očaja. Film uspijeva ono što rijetko koji prikaz mentalne bolesti postiže: ne banalizuje bol, ne svodi ga na objašnjive uzroke, već ga prikazuje kao svijet sam za sebe, bogat osjećanjima koja je nemoguće do kraja izraziti.
Prijem filma bio je kompleksan. Kirsten Danst je u Kanu dobila nagradu za najbolju glumicu, zasluženo, jer njena izvedba nije samo gluma, već i fizičko svjedočanstvo - tijelo koje je teško, pogled koji je prazan, osmijeh koji ne može da se održi ni nekoliko sekundi. Kritičari su “Melanholiju” nazivali remek-djelom, dok su je neki ocijenili kao nepodnošljivo sporu i turobnu. Ali upravo u toj podijeljenosti leži njena istina: film nije stvoren da umiri, nego da potrese, da natjera na suočavanje s onim što se često gura pod tepih. “Melanholija” je postala talisman onih koji su se borili s depresijom, jer odbija da umanji bol. Naprotiv, čini ga kosmičkim, većim od života. Spoj naučne fantastike i realističnih odnosa daje mu posebnu moć. Presudnu ulogu ima gluma Kirsten Danst, njena izvedba je fizički i emocionalno sirova, autentična i prožeta sopstvenim iskustvom s depresijom.
Da li je to najveći film o depresiji ikada snimljen? Pitanje je, naravno, subjektivno, ali teško je osporiti da “Melanholija” pomjera granice onoga što film može da uradi. Ona ne samo da prikazuje depresiju, već je utjelovljuje kroz formu, muziku i ritam, kroz cijelu svoju građu. Dok drugi filmovi o mentalnim bolestima ostaju u okvirima realistične drame, ovdje je depresija uzdignuta na nivo kosmičke sile, jednako stvarne i jednako nezaustavljive.
U tom smislu, “Melanholija” nije samo priča o jednoj ženi, niti samo film o kraju svijeta. Ona je portret unutrašnje tame pretočen u univerzalni simbol. I upravo zato, petnaest godina nakon premijere, ostaje djelo neprevaziđene snage, film koji potvrđuje da je prava umjetnost ona koja ne nudi utjehu, nego nas hrabro suočava s najdubljim istinama.
Bonus video:
