Na strmoj uzvišici iznad prekrasnog jezera i netaknute prirode, pulsirao je život utvrđenim gradom, koji je u jednom vremenu viševjekovnog bitisanja, bio veći i od Kotora, imao sopstvenu kovnicu novca i oko 700 stanovnika. Bio je i episkopski grad i po legendi, imao je crkava koliko i dana u godini, a svaka kuća imala je sopstvenu kapelu.
A onda su redom počeli da ga pohode osvajači, jedni su brutalno rušili i razarili, oni koji su vidjeli skrivenu ljepotu nanovo zidali da bi na kraju, život u tajanstvenom utvrđenju, konačno zamro krajem šesnaestog stoljeća...
Da, riječ je o Svaču (Šasu), praistorijskom mjestu na obronku iznad Šaskog jezera u blizini Vladimira i Ulcinja i danas najpoznatijem i najatrkativnijem “Mrtvom gradu” na Jadranu, čija je životna, istorijska i dimenzija društvene strukture, i dalje obavijena gustim velom misterije...
Može li “Mrtvi grad” vaskrsnuti i ponovo postati kultno mjesto koje će ovog puta umjesto rušitelja, pohoditi turisti i svjetski poznati naučnici i arheolozi, pitanje je kojim bi više trebalo da se bave nadležne državne i opštinske strukture.
Briljantan arheološki lokalitet, koji bez sumnje intrigira i širu javnost i struku, ne bi trebalo da ostane začaureno kulturno nasljeđe Crne Gore...
Iz Opštine najavljuju realizaciju ambicioznih projekata o uređenju staza, postavljanju reklamnih panoa, klupa i kanti za otpatke dok u Gradskom muzeju ocjenjuju da bi cijeli lokalitet, sa Šaskim jezerom i okolinom, trebalo proglastiti zaštićenim područjem jer su još uvijek nepoznate granice arhieološkog zahvata.
Svač je nastao u vrijeme vizantijskog cara Justinijana početkom 6. vijeka, a prestao je da živi sa pojavom Turaka na ovim prostorima, krajem 16. vijeka. Pripada kulturno-istorijskim spomenicima I kategorije, a malo utvrđenje, udaljeno 25 kilometara sjeveroistočno od Ulcinja, kao episkopski grad, prvi put se pominje u buli pape Aleksandra II 1067. godine…
Utisak je da se u proteklih 40 godina od početka istraživanja, nije dovoljno uradilo na rasvjetljavanju neobičnog života žitelja unutar drevnih zidina i njihovim isprepletanim i sofisticiranim vezama saradnje sa tadašnjim centrima moći....
Istraživanja na unikatnom arheološkom lokalitetu počela su 1985. godine, kada je prikupljeno dosta pokretnog arheološkog materijala koji je datiran i uglavnom je riječ o Srednjem vijeku. Iako je grad navodno imao 365 crkava, danas su vidljivi ostaci samo njih osam. Dvije najviše su katedrala Sv. Jovana Krstitelja na najvišem dijelu grada i franjevačka Sv. Marije, čiji se ostaci nalaze na zaravni u podgrađu. Prva je građena u romaničkom, a druga u gotičkom stilu. Neka istraživanja pokazala su da su sve crkve u Svaču bile ukrašene arhitektonskom dekoracijom i freskama.
Iznad jezera vide se ostaci srednjovjekovnog gradskog zida i dvije kapije - jedna za ulazak iz podgrađa, a druga za silazak do jezera.
Na novcu kovanom u Svaču u 15. vijeku, predstavljena je tvrđava sa renesansnim oblicima, na tri sprata sa kolonadama i donžon kulom...
U ulcinjskom Sekretarijatu za kulturu i društvene djelatnosti saopštili su da je arheološki lokalitet Šas, smješten uz obalu Šaskog jezera, jedno je od najznačajnijih istorijskih nalazišta u Crnoj Gori.
“Prema legendi, srednjovjekovni grad imao je “onoliko crkava koliko i dana u godini. Dosadašnja iskopavanja potvrdila su bogatu kulturnu prošlost ovog područja”, ističu u tom sekretarijatu.
Podsjećaju da je od septembra 2024. godine, Opština Ulcinj počela projekat GIFTSnet (Network for Green and Inclusive Fortified Tourism Solutions) u sklopu Programa prekogranične saradnje Interreg IPA Hrvatska - Bosna i Hercegovina - Crna Gora 2021-2027, koji će se realizovati na arheološkom lokalitetu Šas, a predviđena sredstva su 292.698,00 eura.
“Cilj projekta je podsticanje održivog i uključivog razvoja kulturnog turizma kroz zelene investicije u gradovima Šibenik, Karlovac, Banja Luka, Trebinje, Bar i Ulcinj, te izgradnju prekogranične mreže učesnika kulturnog turizma. Jedna od ključnih aktivnosti projekta je inicijativa “Night of Fortresses Goes Green”, koja će, kao prepoznatljiva međunarodna kulturna manifestacija, služiti za promovisanje zelenih standarda i podizanje svijesti o načelima održivog razvoja. Noć tvrđava ove godine se održala prvi put u Šasu, na Dan Evrope, uz prisustvo mnogobrojnih gostiju i predstavnika međunarodnih delegacija. Veče je proteklo uz domaću hranu i muziku, izložbu dječjih radova i druženje prisutnih”, podsjećaju u Sekretarijatu koji vodi Merita Subašić.
Ističu da je u toku tenderska procedura za izvođenje radova na arheološkom lokalitetu Šas, u okviru projekta GIFTSnet, koji obuhvataju uređenje 12 staza, postavljanje 45 klupa i 50 kanti za otpatke.
U narednom periodu, kako najavljuju, predviđene su i dodatne aktivnosti - radionice s djecom, specijalizirane ture za marginalizirane grupe, obilazak lokaliteta za novinare, te događaj Noć tvrđava Goes Green 2026.
“Kroz ovaj projekat, Opština Ulcinj želi unaprijediti stanje lokaliteta Šas, povećati njegovu dostupnost i prepoznatljivost među posjetiocima, te ga učiniti primjerom kako kulturna baština može postati vrijedan resurs za razvoj lokalne zajednice i inkluzivnog turizma”, ističu u Sekretarijatu.
Upravnik Muzeja Gazmend Kovači kazao je da su do sada na Arheološkom lokalitetu Šas vršena arheološka istraživanja.
“Najvažniji podatak za površinu ovog lokaliteta je činjenica da ovaj lokalitet datira od neolitskog doba. Kulturni slojevi su testirani sondažnim istraživanjima. Od ovih dosadašnjih sondažnih istraživanja, otkrivena je hronologija lokaliteta, a granice površine lokaliteta još nisu definisane ako uzmemo u obzir rezultate istraživanja koje su otkrili naselje neolitske i eneolitske epohe”, kazao je Kovači “Vijestima”.
Naglasio je da se u saradnji fondova, Opštine, Ministarstva kulture, Sekretarijata za kulturu i IPA projekata, nastavlja proces zaštite, istraživanja i promocije prema profesionalnim principima i zakonodavstvom.
“Investirano je u turistički info-punkt koji je već postavljen, a u toku je izgradnja staza za posjetioce i postavljanje klupa”, kazao je Kovači.
Poručio je da su planovi za arheološko nalazište Šas oni koje predviđa zakonavstvo za zaštitu prirode i kulturne baštine.
“U ovim zakonima je data vizija za budućnost lokaliteta s vrijednostima koje ima i lokalitet Šas - sa arheološkim nalazištem i jezerom. Principi zakonodavstva obavezuju da se ovo područje zaštiti kao park prirode i arheologije sa najvišim standardima zakonodavstva. Vizija za Prirodni i arheološki park Šasa učiniće ovo područje jednim od najvažnijih turističkih destinacija i otvoriće mogućnost za naučno-istraživački rad školama, univerzitetima, institutima i istraživačima”, tvrdi Kovači.
Ocijenio je da su priroda i nasljeđe najveća bogatstva građana na lokalnom i državnom nivou.
“Čuvanje lokaliteta Šas, sa vrijednostima prirode i arheologije, je zahtjev zakonskog okvira. Ovaj zakonodavni zahtjev omogućuje sprovođenje konzervatorskih mjera i korišćenje svih građana ovog zaštićenog područja koji pruža sva bogatstva prirode - burnu vegetaciju, oko 270 vrsta ptica, čistu vodu jezera bogatog ribom, čist vazduh, svjetlost, sunčane dane i druge vrijednosti prirode koje su poznate za ovaj lokalitet. Zaštita ovog područja donosi atraktivnu i vrijednu turističku destinaciju koja ima značajne vrijednosti koje treba da se sačuvaju i valorizuju na osnovu pravila integriteta i autenticiteta”, kazao je Kovači.
Na sajtu TO Ulcinj stoji da se stari, praistorijski grad Šas ili Svač nalazi na vrhu brežuljka na oko 85 metara, koje se pruža sjeverno od Šaskog jezera, i ima pogled na cijelo područje oko delte Bojane.
Najranije otkriveni ostaci govore, dodaje se, da je prvo naselje u Svaču formirano u četvrtom stoljeću prije nove ere, odnosno da su ga osnovali Iliri iz plemena Labeati, koji su živjeli oko Skadarskog jezera.
“Nova faza njegove gradnje vezuje se za šesti vijek nove ere, a završava polovinom sedmog, kada grad strada u najezdi Avara. U vrijeme kada je kroz njega prolazio stari put Olcinijum-Svacijum-Skodra, Svač je smatran za centar oblasti Ana e Malit. Svač je dosegao vrhunac svog razvoja u srednjovjekovnom periodu, iako je nekoliko puta bio okupiran od strane različitih osvajača. Tada je postao episkopski grad, a po veličini, bio je veći nego Kotor u tom periodu”, piše na sajtu.
Ističe se da je srpski vladar Stefan Nemanja 1183. godine osvojio Svač i kao sve gradove na Primorju “slavu njegovu pretvorio u pustoš i pepeo”, da su to učinili i Mongoli 1242. godine nakon neuspjele opsade Starog Grada u Ulcinju. Prema drugim izvorima, nakon najezde Mongola, grad je djelimično obnovila srpska kraljica Jelena Anžujska, ali je dolaskom Osmanske vojske 1571. godine, on opet devastiran.
“Na tom prostoru je početkom 17. vijeka još živjelo oko 700 ljudi. Svač je, po legendi, imao crkava koliko i godina dana. Istina je, međutim, da je ovdje pronađeno samo petnaestak ostataka srednjovjekovnih crkava, od kojih su dvije, iako uništene, monumentalne. Crkva Svetog Jovana (Šen Gjoni) je nastala krajem XIII vijeka unutar tvrđave. Druga crkva, Sveta Marija (Šen Mrise) je sagrađena u XIV vijeku izvan tvrđave, prema sjeveroistoku. Bila je duga 16,6 m, široka 7,1 m i izgrađena je u gotskom stilu. Uzimajući u obzir drugačiji stil gradnje, naučnici vjeruju da je ona u stvari bila manastir”, piše na sajtu.
Naglašava se da su sve crkve u Svaču bile ukrašene arhitektonskom dekoracijom.
“Poput drugih srednjovjekovnih gradova, Skadra, Ulcinja i Drištija, Svač je kovao sopstveni metalni novac sa natpisom ‘Sovacii civitas’. Ovaj novac je od posebnog značaja, jer pokazuje kako je taj grad izgledao u renesansnom stilu, sa zgradama na tri sprata, kolonadama i kulama. Danas Svač spada u kategoriju najpoznatijih ‘mrtvih gradova’ na istočnoj obali Jadrana i predstavlja neiscrpno vrelo za arheologe i istoričare”, piše na sajtu.
Kovači: Cijeli lokalitet da bude zaštićeno područje
Kovači je naveo “da ako se zna da se neolitske kulture razvijaju u blizini mezolitskih i paleolitskih naselja, to znači da se sa dosadašnjim sondažnim istraživanjima ne mogu definisati granice površine lokaliteta”.
“Takođe, ako su neolitske, mezeolitske i paleolitske kulture vezane za pećine, jezera i rijeke, a imajući u vidu da je površina Šasa velika, zbog toga bi trebalo da ovaj lokalitet bude sa jezorom zaštićeno područje zajedno sa svojom kontakt zonom jer ima sve uslove da su na ovom lokalitetu postojala i naselja od mezeolitske i paleolitske epohe. Takođe, za neolitsko naselje ovog lokaliteta još nije definisano koju površinu zahvata, ali je već je dato mišljenje za neolitske palafite”, kazao je on.
Bonus video:
