U Crnoj Gori uglavnom se negativno posmatra monarhističko uređenje, a današnje poistovjećivanje sa njim se više odnosi na egalitarizam toga doba, ocjenjuju sagovornici “Vijesti”, komentarišući nedostatak monarhističkih pokreta u državi i mogućnost njihovog formiranja.
Novinar i član nevladinog udruženja “Antifašisti Cetinja” Ivan Mijanović ističe da ne postoji osnova za formiranje pokreta koji bi se zalagao za takvu promjenu društvenog uređenja.
“U Crnoj Gori ne postoji osnova za obnovu monarhije, samim tim se nikada nije pokušalo formiranje monarhističke partije ili pokreta. Monarhistička politička ideja u Crnoj Gori gotovo da ne postoji. Postoje oblici kulturno-istorijske nostalgije, ali ne kao nešto što bi moglo biti podloga za ozbiljan politički pokret”, objašnjava on.
Istoričar Petar Lekić podsjeća da su republikanske ideje u Crnoj Gori bile jake i prije više od jednog vijeka.
“Kad se vratimo u prošlost i vidimo kada su organizovani izbori po kojima se može pratiti da li je neko za republiku ili monarhiju, dolazimo do izbora 1920. godine u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS), gdje je, u najmanju ruku šest od 10 poslanika sa prostora Crne Gore bilo za republikanski oblik uređenja”, ističe on.
Kako objašnjava, četiri su dolazila iz Komunističke partije Jugoslavije, a dvojica iz Republikanske demokratske stranke.
Republika ukorijenjena u crnogorskom društvu
On dodaje da ne postoje valjani podaci za period prije Prvog svjetskog rata, ali da je jasno da je postojao određen stepen protivljenja vladajućoj garnituri.
“Ne zaboravite da je država doživljavala mnoge ekonomske krize, koliko je ljudi samo napustilo Crnu Goru i otišlo za strane države da radi za veće plate, da nađe sebi bolji život. Crna Gora je doživjela emigracijski egzodus, faktički za vrijeme knjaza Nikole, i ekonomska situacija nije bila blistava”, podsjeća Lekić.
Mijanović smatra da su danas stavovi građana u Crnoj Gori prema monarhiji u velikoj mjeri negativni, čak i otvoreno antimonarhistički.
“Sa druge strane, republikansko uređenje je duboko ukorijenjeno u crnogorskom društvu, a njegov nemali dio snažno baštini nasljeđe antifašističkog pokreta i narodnooslobodilačke borbe, gdje je kraljevska vlast smatrana reakcionarnom. Bez obzira da li se radi o Petrovićima ili Karađorđevićima”, objašnjava.
Kako dodaje, od samih početaka komunističkog pokreta u Crnoj Gori, monarhija za njih predstavljala krajnje reakcionarnu vlasti oličenje klasne nejednakosti i političke represije.
On, takođe, uzima prve izbore u Kraljevini SHS kao argument republikanskog nasljeđa u Crnoj Gori.
“Crnogorski komunisti su od samog početka bili za republikansko uređenje, kao i ogromna većina naroda u Crnoj Gori, što se može vidjeti i po rezultatima prvih izbora nakon stvaranja Kraljevine SHS, 1920. godine, na kojima je došao do izražaja snažan antimonarhistički, republikanski i komunistički pokret. Isto tako, borba partizanskog pokreta u Drugom svjetskom ratu nije bila samo protiv fašizma, već i protiv monarhije kao temelja reakcionarnog društva. Na tim osnovama je stvorena i socijalistička Crna Gora, kao federalna jedinica socijalističke Jugoslavije”, objašnjava on.
Socijalizam još dominira, iako se koketira sa monarhijom
Lekić ističe da, od uvođenja višestranačja, u Crnoj Gori dominiraju partije koje su imale socijalistički prefiks.
“A kad uzmemo prefiks socijalistički, onda više podrazumijevamo neke partije koje se zalažu za republikanski oblik uređenja i za veća socijalna prava, a ne za monarhiju koja bi značila jednog monarha, jednog vladara. Tako da je to proces koji počinje od uvođenja višestranačja i koji je do dan danas priznat”, objašnjava.
Mijanović dodaje da se period socijalizma i dalje smatra progresivnim.
“Čak i mlađe generacije, rođene nakon krvavog raspada zemlje i ratova devedesetih, socijalističku Jugoslaviju doživljavaju kao prosperitetno i napredno društvo. Ona je zaista i bila vrhunac sveukupnog razvoja društva”, ocjenjuje on.
Lekić, sa druge strane, dodaje da ipak postoje određeni oblici “koketiranja” sa monarhističkom tradicijom.
“Ne treba zaboraviti da je komunističko rukovodstvo 1989. godine vratilo posmrtne ostatke dinastije Petrović Njegoš na Cetinju. Takođe, ne treba zaboraviti da je Skupština Crne Gore 2011. godine donijela zakon o pravima potomaka dinastije Petrović Njegoš na teritoriji sadašnje Crne Gore, tako da je i sadašnja politička konstelacija, višestranačka, koketirala, odnosno prihvatala državnu tradiciju kneževine i kraljevine Crne Gore”, smatra on.
Ipak, Lekić ocjenjuje da je pozitivan pogled građana na taj period istorije proizlazi iz toga što ga poistovjećuju sa jednakošću.
“Kad razgovaramo o pozivanju na Petroviće i monarhiju, mislim da se mnogi u Crnoj Gori poistovjećuju sa seljačkim prvobitno egalitarističkim društvom koje vladalo u tom momentu. Znači sa onim plemenskim načinom života kada nije bilo velikih socijalnih razlika”, objašnjava istoričar.
On dodaje da je, upravo takav ekonomski status stvorio plodno tle u Crnoj Gori za jačanje socijalističkih ideja.
Lekić ističe i da su dinastički vladari priznavali plemensko društvo i socijalni egalitarizam kao temelj svoje države, pa ih se, zbog toga, ni republikanske vlasti nisu smjele odreći.
Istoričar podsjeća i da je kralj Nikola u proglasu datom 1919. godine, uoči Božićnog ustanka, kazao da na prestolu ne želi da ostaje silom, već jedino ako je to volja naroda.
“Sami Crnogorci i niko više, odlučiće slobodno, zakonskim putem, o budućnosti Crne Gore, koja će, uvjeren sam, biti dostojna svoje prošlosti. Ja ću tu odluku prvi pozdraviti kakva god ona bila. Ni ja ni moja kuća nijesmo se popeli i držali na prijesto Crne Gore silom, nećemo na njega ostati, ako to zahtijevaju interesi Crne Gore i jugoslovenskog naroda. Prava volja narodna bila je i biće za naš zakon”, naveo je posljednji monarh iz dinastije Petrović Njegoš u pismu koje je tada objavio Glas Crnogorca.
Kuća za Petroviće još nije izgrađena
Crna Gora je 2011. usvojila Zakon o statusu potomaka dinastije Petrović Njegoš.
Donošenjem ovog pravnog akta, osnovana je Fondacija “Petrović Njegoš”, potomcima je na trajno korištenje data kuća kralja Nikole na Njegušima, a država se obavezala da izgradi rezidenciju. Ipak, ovaj čin i dalje nije sproveden.
Prestolonasljednik Nikola Petrović je to istakao i u intervjuu za “Vijesti” rađenom 2022. godine.
Takođe, predstavnik dinastije je ovim zakonom dobio pravo na mjesečna primanja u visini mjesečne bruto zarade predsjednika, ali i pravo na korištenje rezidencija u vlasništvu države.
Monarhističke partije nisu rijetka pojava u postkomunističkim državama.
U Srbiji je najpoznatiji Srpski pokret obnove (SPO) Vuka Draškovića, dok posljednjih godina djeluje i Pokret obnove kraljevine Srbije. Obje stranke imaju parlamentarni status.
U Albaniji postoji Partija pokreta legalitet, koja predstavlja nasljednika monarhističkog pokreta osnovanog u izbjeglištvu, ali nije ostvarila jak uticaj. Parlamentarni status je osvajala u koalicijama, a početkom vijeka imala je pet poslanika.
U Rumuniji je, prema istraživanjima javnog mnjenja, nakon pada komunizma ideja povratka monarhije rasla, a mnoge političke figure su govorile o potencijalnom referendumu o ovom pitanju. Nekadašnji ministar vanjskih poslova te zemlje, Kristijan Diakonesku je, tokom političke krize 2021. kazao da bi “konstitutivna monarhija bolje riješila krizu”.
U Bugarskoj se posljednji monarh Simeon Saks-Koburg i Gota, nakon pada komunizma vratio u državu, a 2001. postao premijer. Ipak, on nije zvanično pozivao na ponovnu uspostavu monarhije. Za vrijeme njegovog mandata, Bugarska je ušla u NATO alijansu i formalno završila pristupne pregovore s EU.
Princ Nikola: O povratku kralja kako građani žele
Mijanović ističe da prestolonasljednik princ Nikola Petrović Njegoš nikada nije imao političke ambicije.
“On je svojim dosadašnjim angažovanjem pokazao da je apolitična ličnost i vjerovatno ne bi ni htio, ni mogao, biti na čelu jednog takvog pokreta”, smatra on.
Princ, sa druge strane, ističe da o eventualnom povratku monarhije treba da se izjasne građani.
“Kad me pitate za mišljenje o ponovnom uspostavljanju monarhije u Crnoj Gori, želim Vam reći da to ne zavisi od mene, ime Petrović Njegoš pripada svim Crnogorcima i dio je njihove istorije. Na njima je da demokratski odluče o mjestu koje žele da mu daju”, kaže on, odgovarajući na pitanje kakav je njegov stav o tom pitanju.
On ističe da je, od povratka njega i njegove porodice u Crnu Goru povodom repatrijacije tijela kralja Nikole, kraljice Milene i princeza Vjere i Ksenije “nakon 70 godina nepravednog i bolnog izgnanstva”, njihova jedina briga bila da se ponovo povežu sa Crnom Gorom i da budu korisno prisutni.
“Već sam srećan što smo uspjeli da dobijemo Zakon o statusu nasljednika dinastije koji je usvojen u parlamentu 2011. godine i koji istorijski rehabilituje dinastiju i našu porodicu i omogućava nam da kroz Fondaciju Petrović Njegoš budemo korisni u Crnoj Gori”, objašnjava prestolonasljednik.
Kako dodaje, nisu povezani ni sa jednom političkom partijom u Crnoj Gori, a preko Fondacije sarađuju sa organizacijama civilnog društva.
“Monarh ne bi riješio podjele”
Mijanović ocjenjuje da povratak monarhije ne bi riješio crnogorske podjele, već i da bi kandidovanje takve ideje stvorilo nove.
“Savremene monarhije na neki način predstavljaju simbol jedinstva u državi. Danas kada živimo u vremenu velikih identitetskih podjela, građani sigurno ne bi podržali jednu dinastiju koja bi bila od svih prihvaćena. Jedan dio naroda bi preferirao Petroviće, a nemali dio Karađorđeviće. Takođe i različiti pogledi na ulogu dinastije Petrović - Njegoš snažno dijele društvo. Tako da bi sama ideja o obnovi monarhije bila dodatni faktor podjela u društvu”, ističe on.
Bonus video:
