Gotovo sve relevantne partije u Crnoj Gori formalno se predstavljaju kao proevropske i evroatlantske, iako između njihove javne retorike, programskih načela i stvarne političke prakse postoji dubok raskorak, vođen logikom političkog preživljavanja.
Proevropska orijentacija tako postaje prije svega deklarativni uslov političkog opstanka, a ne stvarno opredjeljenje koje se dosljedno sprovodi u praksi.
To su ocijenili sagovornici “Vijesti” odgovarajući na pitanja drže li se političke partije u Crnoj Gori ideologija koje javno zagovaraju i da li se neke od njih građanima predstavljaju na način koji ne odgovara njihovoj stvarnoj praksi, niti onome što im piše u programima.
Prema podacima Ministarstva regionalno-investicionog razvoja i saradnje sa nevladinim organizacijama iz septembra ove godine, u Crnoj Gori aktivno je 59 političkih partija. Veliki dio postoji samo formalno i ne učestvuje redovno na izborima, dok neke više zastupaju interese lokalnog stanovništva i uglavnom je riječ o građanskim i lokalnim pokretima, koji nastupaju na izborima u samo jednoj opštini.
Đukanović: Najizraženiji primjer raskoraka je proevropska retorika
Docentkinja na Univerzitetu Donja Gorica (UDG) Nikoleta Đukanović ocijenila je za “Vijesti” da se gotovo sve relevantne partije u Crnoj Gori predstavljaju građanima na način koji ne odgovara u potpunosti njihovoj stvarnoj političkoj praksi, a nerijetko ni onome što piše u njihovim programima.
“Najizraženiji primjer tog raskoraka je proevropska retorika. Danas se gotovo nijedna partija ne usuđuje da se javno ne deklariše kao zagovornik evropskih integracija”, kazala je Đukanović.
EU članstvo se, kako je istakla, predstavlja kao zajednički i neupitan cilj, a pojedini politički akteri čak javno obećavaju završetak pregovora do 2026. godine.
“Međutim, kada se evropske integracije testiraju kroz konkretne politike, naročito u oblastima temeljnih prava, vladavine prava i zaštite manjina, dolazi do ozbiljnog zastoja”, naglasila je Đukanović.
Idealan primjer je, kako je podsjetila, Zakon o pravnom prepoznavanju rodnog identiteta na osnovu samoodređenja:
“Iako je ovaj zakon dio obaveza koje proizilaze iz evropske agende i iako je nacrt zakona pripremljen još početkom 2024. godine, nijedna parlamentarna partija, ni vlasti ni opozicije, nije uložila stvarni politički kapital da se zakon nađe u proceduri i usvoji.”
Ona je ocijenila da to jasno pokazuje da je proevropski identitet mnogih partija deklarativan, dok se u praksi izbjegavaju teme koje nose politički rizik ili izazivaju otpor konzervativnijeg dijela biračkog tijela.
Stojiljković: Model partijskog paradoksa
Profesor beogradskog Fakulteta političkih nauka (FPN) u penziji Zoran Stojiljković saglasan je da se neke partije građanima predstavljaju na način koji ne odgovara njihovoj stvarnoj praksi, niti onome što im piše u programima.
“Naravno, jer je logika političkog preživljavanja jedna čudesna logika u kojoj nerijetko jedno mislite, drugo govorite, a radite nešto sasvim treće”, kazao je Stojiljković.
Istakao je da nije sklon tome da u vrijeme reideologizacije odbaci snagu uvjerenja, “ali politika oscilira između njih i procijenjenih interesa, i to u okviru radikalno promijenjenih spoljnih konteksta i veto igrača.”
“Primjera radi, u prvoj deceniji višestranačja vlast u Crnoj Gori je bila u ozračju Miloševićevog režima u Srbiji. Razdor u Demokratskoj partiji socijalista (DPS) i pobjeda Đukanovićeve struje imala je efekte političkog, ali i programatskog zemljoresa, pri čemu DPS sve vrijeme opstaje na vlasti.”
On je istakao da se danas ne može biti ni u zadnjim klupama vlasti ukoliko se barem formalno ne zagovara evroatlanska pozicija Crne Gore.
Stojiljković naglašava da djeluje kao da šef parlamenta Andrija Mandić koji dolazi iz krilnog prosrpskog bloka bolje razumije ovu logiku od posvađanog centrističkog para (Milojko) Spajić - (Jakov) Milatović ili Đukanovićevih nasljednika u DPS-u.
“Da ne pominjem dugu istoriju podjela unutar socijaldemokrata ili složenu istoriju promjena lidera i političkih razdruživanja ‘građanista’. Visoka ‘partijska gustina’ Crne Gore, odnosno visok broj i partija i koalicija i udjela njihovog članstva u tek polumilionskom biračkom tijelu navela me je na pomisao da je Crna Gora gotovo uzor model ‘partijskog paradoksa’ - stanja u kome građani ništa tako ne preziru kao politiku i političare a istovremeno, zbog njene moći, tako rado ulaze u nju”, kazao je Stojiljković.
Većina partija na EU stanovištu
U Programu Pokreta Evropa sad (PES) navodi se da će, sprovodeći svoju misiju, raditi na ostvarivanju vizije Crne Gore kao suverene, stabilne, bezbjedne, ekonomski jake države, zasnovane na vladavini prava, koja je punopravni član Evropske unije. Navodi se da s ponosom ističu viševjekovnu državnost i slobodarske tradicije Crne Gore i uvažavaju njen kulturno-istorijski identitet u različitim periodima njene prošlosti.
Ističe se da zastupaju moderni princip sekularnosti, u smislu odvojenosti države i vjerskih zajednica, da podržavaju slobodu vjere i od vjere, u skladu s načelom nemiješanja vjerskih zajednica u poslove države, kao i neutralnosti države po pitanju ustrojstva i učenja vjerskih zajednica.
Program Nove srpske demokratije (NSD) nije javno dostupan na njihovom sajtu, ali je ta partija prepoznata kao prosrpska stranka, protivila se ulasku u NATO, dok formalno podržava evropske integracije Crne Gore.
Kada je riječ o Demokratskoj narodnoj partiji (DNP), njihov sajt nije u funkciji, ali na njihovoj Fejsbuk stranici navode se kao prioriteti “demokratija, pravna država, socijalna pravda i odgovorna ekonomija”.
Programom Demokratske Crne Gore precizirano je, između ostalog, da su stranka koja snažno podržava proces evropskih integracija u cilju institucionalnog i ekonomskog jačanja Crne Gore, da se zalažu za snažne institucije, profesionalan i kompetentan kadar, da su za otvorene partijske liste, stvaranje uslova za vrednovanje rezultata rada državnih službenika na temelju kojeg bi se vršile redovne kadrovske izmjene i smanjenje glomaznog javnog sektora…
Bošnjačka stranka (BS), kako piše u programu, ideološki pripada grupaciji demokratskih i konzervativnih stranaka evropskog političkog desnog centra i da je autentični predstavnik i zastupnik bošnjačkih interesa u Crnoj Gori.
Opoziciona Demokratska partija socijalista (DPS) u programu navodi da su moderna partija lijevog centra, da podržavaju evropske integracije, da će se snažno suprotstaviti svakom pokušaju negiranja crnogorskog državnog i nacionalnog identiteta…
Socijaldemokrate (SD) se u svom programu predstavljaju kao savremena, istinska a ne populistička ljevica, posvećena unapređenju životnog standarda, inkluzivnom dijalogu oko evroatlantskog i evropskog puta te dosljednoj borbi za građanske, sekularne i državotvorne vrijednosti.
U programu GP URA navodi se da podržavaju proces usvajanja evroatlantskih vrijednosti, da se zalažu za građansku državu, ekološku, za moderni politički sistem…
Sličan obrazac i kod partija vlasti i kod opozicije
Nikoleta Đukanović je ocijenila da kada se ideološki profili crnogorskih političkih partija sagledaju u cjelini, postaje jasno da se one rijetko mogu smjestiti u jasne i stabilne ideološke okvire.
“Umjesto dosljednih političkih doktrina, dominantan obrazac predstavlja kombinacija deklarativnih vrijednosti i pragmatičnog djelovanja, u kojoj ideologija uglavnom služi kao sredstvo političkog pozicioniranja, a ne kao stvarni vodič u odlučivanju”, ocijenila je Đukanović.
Ona je istakla da se partije koje čine vlast gotovo bez izuzetka predstavljaju kao proevropske, reformske i posvećene modernizaciji društva, ali se u praksi evropska agenda svodi pretežno na ekonomske aspekte i tehničke reforme, dok se vrednosna pitanja sistematski izbjegavaju ili relativizuju.
“Evropske integracije tako postaju simbol efikasnosti i prosperiteta, ali ne i proces koji podrazumijeva duboku transformaciju društva, naročito u oblastima ljudskih prava, zaštite manjina i jačanja sekularnih institucija. To se jasno vidi u izostanku političke volje da se otvore ili zaključe osjetljiva pitanja koja nose politički rizik, iako su dio evropskih obaveza”, naglasila je Đukanović.
Ona je istakla da, istovremeno, značajan dio vladajuće većine njeguje konzervativne, nacionalne i identitetske narative koji su često u direktnoj koliziji sa osnovnim vrijednostima EU.
“U tim slučajevima, evropski put se prihvata selektivno i instrumentalno, kao spoljnopolitički cilj ili ekonomski interes, ali ne i kao vrednosni okvir koji bi ograničavao političko ponašanje ili zahtijevao dosljednost u zaštiti temeljnih prava. Time se dodatno zamagljuju granice između političko-ideoloških porodica i potvrđuje da ideološka pripadnost ima ograničen uticaj na realnu političku praksu”, naglasila je Đukanović.
Ona je istakla da ni opozicione partije ne izlaze iz ovog obrasca.
“Iako se u opoziciji češće i glasnije insistira na ideološkim identitetima, građanskom, socijaldemokratskom ili zeleno-liberalnom, ti identiteti su često opterećeni nasljeđem ranije vlasti ili koalicionim kompromisima koji su u prošlosti potkopali njihovu vjerodostojnost. Ideološki narativi se tada koriste kao sredstvo političke rehabilitacije, dok stvarna promjena prakse ostaje upitna”, ocijenila je Đukanović.
Ocijenila je da poseban problem predstavlja činjenica da se unutarpartijska demokratija rijetko razvija u skladu sa deklarisanim ideološkim vrijednostima.
Naglasila je da i partije koje se formalno zalažu za demokratizaciju društva, transparentnost i učešće građana, često funkcionišu po centralizovanom modelu, sa snažnom koncentracijom moći u rukama partijskih lidera ili uskih krugova. Time se, kako navodi, ideologija dodatno prazni od sadržaja i pretvara u puku formalnost.
“Sve to ukazuje da je crnogorska politička scena obilježena ideološkom fluidnošću, pragmatizmom i oportunizmom, u kojoj se politički akteri prilagođavaju trenutnim interesima, međunarodnim trendovima ili očekivanjima birača, bez jasne dugoročne vizije društvenog razvoja.”
Đukanović je istakla da ideologija, umjesto da bude korektiv političkog djelovanja, postaje dekor, prisutna u programima i javnim nastupima, ali rijetko vidljiva u konkretnim politikama.
Ideologiju koriste kao retorički okvir
Odgovarajući na pitanje da li se političke partije u Crnoj Gori istinski drže ideologija koje javno zagovaraju, Zoran Stojiljković naglašava da to čine u mjeri u kojoj to procjenjuju kao korisno i u kojoj svoju poziciju baziraju prije na jasnom konceptu nego na “hiper market” ponudi u kojoj će se ponešto naći za svakoga na osnovu pretpostavke o željama birača.
“Davno je cinično rečeno da izbore, po pravilu, dobijaju oni koji više troše i uvjerljivije lažu. Svijet politike je svijet specifičnog političkog tržišta na kome se susreću politička ponuda i tražnja”, kazao je Stojiljković.
On je istakao da biračku tražnju određuju nivo političkih znanja i vještina građana koje, i u visoko politizovanoj Crnoj Gori, definiše činjenica da veliki dio birača ne doseže do razumijevanja ideoloških i programskih detalja i finesa pa se onda opredjeljuju na osnovu formiranog imidža stranaka i njihovih lidera.
Stojiljković je rekao da nije tajna da su ideocentični, na ideju usmjereni birači često manjina u odnosu na homocentrične, koji svoje opredjeljenje baziraju na izboru lidera koga onda slijede i u njegovim zaokretima.
“Pitanje je i koji dio birača je pragmatično interesno usmjeren i glasa na osnovu procjene o sopstvenoj koristi. Šta stoji, inače, iza priče o partijskim uhljebima i politici zapošljavanja, odnosno narativa o sistemskoj političkoj korupciji i stvarnim partijskim mecenama i finansijerima?”
Stojiljković je ocijenio da na političku ponudu utiče i sama struktura birača, odnosno obrazovna, profesionalna i, posebno, etnička i konfesionalna struktura društva, kao i dominantno razumijevanje socijalne pravde. Na ideološku i programsku dosljednost, kako je naglasio, utiče i ponuda konkurencije, kao i sam izborni rezultat koji otvara različite kombinacije za put ka vlasti.
“Primjera radi, na prelomnim izborima 2020. promjena vlasti je bila moguća samo udruživanjem bukvalno svih na drugoj strani. Ako je nakon tri decenije većina građana željela kraj korupcijom ozračene vladavine DPS-a i Đukanovića, ko je mogao da odoli zovu političke nedosljednosti, a da ne rizikuje da bude prokažen kao skriveni igrač režima?”, kazao je Stojiljković.
Nikoleta Đukanović je ocijenila da ako se politička ideologija razumije kao skup vrijednosti, principa i dugoročnih ciljeva koji usmjeravaju političko djelovanje, odgovor na pitanje da li se partije istinski drže ideologija koje javno zagovaraju, u crnogorskom kontekstu mora biti - uglavnom ne.
“Većina političkih partija u Crnoj Gori koristi ideologiju prvenstveno kao retorički okvir, a znatno rjeđe kao stvarnu osnovu za političko odlučivanje i djelovanje”, ocijenila je Đukanović.
Ona je istakla da crnogorska politička scena već godinama funkcioniše po modelu izraženog pragmatizma, gdje je ideološka dosljednost potisnuta potrebom za očuvanjem ili osvajanjem vlasti:
“Programi partija često su uopšteni, hibridni i međusobno slični, sa obiljem opštih mjesta: evropske integracije, ekonomski razvoj, borba protiv korupcije, socijalna pravda, ali bez jasnih mehanizama kako se ti ciljevi ostvaruju u praksi.”
Ovakav obrazac, kako je istakla, potvrđuje i teza profesora Vladimira Goatija, koji je još ranije ukazao da se ideološko mapiranje političke scene u Crnoj Gori sudara sa dvije ključne prepreke: prvo, partijski programi su često kontradiktorni i neprecizni, a drugo, kada partije dođu na vlast, rijetko se pridržavaju sopstvenih programskih opredjeljenja.
“Drugim riječima, u crnogorskom političkom sistemu ideologija rijetko ima normativnu snagu. Ona ne obavezuje političke aktere na dosljednost, već se prilagođava trenutnim interesima, koalicionim odnosima i raspoloženju biračkog tijela”, ocijenila je Đukanović.
Bonus video:
