U svojoj najnovijoj knjizi „Cijena nejednakosti“, Jozef Stiglic kao uzroke sve veće ekonomske nejednakosti identifikuje neefikasnost i nestabilnost tržišta i nepravednost ekonomskog i političkog sistema. Kao posljedice nejednakosti, Stiglic ističe usporeni privredni rast i sve veću nestabilnost ekonomskog sistema. Ispravljanje postojećih nejednakosti se tako nameće ne samo kao političko, već i kao ekonomsko pitanje.
Za ekonomske događaje koji za posljedicu imaju preraspodjelu dohotka na način koji smanjuje ekonomske nejednakosti često se kaže da imaju „efekat Robina Huda“.
Kada je u pitanju poreska politika, pitanje koje se postavlja je kakva poreska politika više opterećuje bogate nego siromašne i da li je i u kojoj mjeri takva politika prisutna u Crnoj Gori.
Pojednostavljeno, porezi koji su progresivni u odnosu na dohodak ili imovinu odnosno porezi kod kojih poreska stopa raste sa povećanjem poreske osnovice imaju efekat Robina Huda.
Velika većina zemalja EU, kao i SAD, imaju neku vrstu progresivnog oporezivanja ličnog dohotka. Na minimalnu platu se plaća minimalan ili nikakav porez, dok se na plate preko minimalne primjenjuje skala prema kojoj stopa poreza raste sa rastom plate.
Tako, na primjer, u Austriji prvih 1.000 eura (što je istovremeno i minimalna plata) se ne oporezuje, dio od 1.000 do 2.000 eura se oporezuje po marginalnoj stopi od 36%, od 2.000 eura do 5.000 eura po stopi od 43%, a sve preko toga po stopi od 50%.
Za razliku od navedenih primjera, u Crnoj Gori su porezi i doprinosi na plate proporcionalni. Ukupno opterećenje bruto plate iznosi oko 40%, nezavisno od toga da li vam je bruto plata 280 eura ili 28.000 eura - stopa je ista. Uopšte, Crna Gora se ubraja u rijetke zemlje u Evropi u kojima je na snazi tzv. „flat tax“ odnosno linearno oporezivanje.
Što se tiče poreza na dobit, poreza na dividendu i kamatu, u Crnoj Gori se primjenjuje linearna stopa od 9%. Linearna stopa poreza na dobit pravnih lica je uobičajena svuda u svijetu, doduše po znatno većim stopama nego u Crnoj Gori (25-33% u starim članicama EU) .
Ideološko uporište linerarnog oporezivanja se, između ostalog, nalazi u tezi da ovakvo oporezivanje, kao „neutralno“, minimizira dirižistički efekat poreskih stopa. Nasuprot Stiglicu, zagovornici linearnog oporezivanja vjeruju da je tržište samo po sebi efikasno i pravedno, pa ga neravnomjerni porezi navodno mogu poremetiti.
Pored progresivnih i linearnih (proporcionalnih) poreza, postoje i porezi koji su po efektima regresivni. Ovakvi porezi nameću veći teret (relativno, u odnosu na dohodak ili imovinu) siromašnima nego bogatima. Primjeri regresivnih poreza su porezi na potrošnju kao što je PDV, ali i akcize.
Poresko opterećenje za pojedinca kod ovih poreza zavisi od sklonosti potrošnji onih proizvoda koji su opterećeni PDVom ili akcizom. PDV na osnovna dobra (hrana, stanovanje, odjeća i drugo) je jako regresivan, jer izdaci za osnovna dobra čine značajno veći dio kućnog budžeta siromašnih nego bogatih građana. Poznato je iz literature da akcize na alkohol i cigarete takođe više pogađaju siromašne slojeve, budući da su oni (relativno) skloniji njihovoj konzumaciji.
Iako naizgled linearna, najnovija taksa popularno nazvana „euro po euro“ je takođe regresivna. Tako na primjer 3 eura takse za domaćinstvo sa ukupnim primanjima od 300 eura predstavlja opterećenje od 1%, dok za domaćinstvo sa primanjima od 3.000 eura isti iznos predstavlja opterećenje od 0,10%.
Poreski sistem u Crnoj Gori se dakle oslanja na poreze koji su po efektima linearni i regresivni. O oporezivanju sa efektom Robina Huda nema ni riječi. Prema zakonu o budžetu za 2012. godinu, značaj pojedinih poreza za ukupne budžetske primitke je kako slijedi:
Budžet Crne Gore, 2012. EUR, zaokruženo
Porez na dohodak fizičkih lica 81.495.000
Doprinosi (na dohodak fizičkih lica) 351.993.000
Porez na dobit pravnih lica 46.874.000
Porez na imovinu 1.475.000
PDV 381.221.000
Akcize 163.060.000
Sudeći po budžetskim prihodima, sistem se prvenstveno oslanja na oporezivanje potrošnje i prihoda od rada, a daleko manje na oporezivanje imovine i prihoda od kapitala. U uslovima recesije i otežanog finansiranja budžeta, u zemljama EU se sve češće mogu čuti zahtjevi za drastičnijim oporezivanjem bogatih. Nakon što je u Francuskoj uveden dodatni porez na iznimno visoka primanja, došlo je do niza demonstracija u Njemačkoj na kojima je zahtijevano (ponovno) uvođenje poreza na bogatstvo.
U Slovačkoj je već dugi niz godina na snazi bio „flat tax“, ali je nedavno donesena odluka o prelasku na progresivno oporezivanje dohotka. Čini se očiglednim da i u Crnoj Gori treba uvesti progresivno oporezivanje dohotka i smanjiti poreze i doprinose na najniža primanja. Pored razloga pravednosti, u prilog ovakve mjere govore i čisto (makro) ekonomski razlozi.
Poznato je da su ljudi sa niskim primanjima više skloni potrošnji – oni praktično sav svoj dohodak troše, dok oni sa visokim primanjima jedan dio dohotka štede. Potrošnja u uslovima recesije predstavlja veoma bitan stimulans za rast. Pored toga, visoka stopa poreza i doprinosa na najniža primanja destimuliše zapošljavanje.
Izuzetno niska stopa poreza na dobit u Crnoj Gori rezultat je regionalne konkurencije za privlačenje investicija u fazi buma na tržištu. Međutim, period buma je prošao, model rasta zasnovan na stranim investicijama i uvozu je iscrpljen, a niski porezi su privukli i puno špekulativnog kapitala. Bojazan da bi povećanje poreza na dobit odbilo potencijalne investitore nije do kraja osnovana. Porezi su, naime, samo jedan od brojnih i ne najvažniji faktor u odlučivanju investitora gdje da uloži kapital. Zemlje u okruženju već planiraju povećanje stope poreza na dobit na 20%.
I pored toga što se radi o pitanjima od životnog značaja za građane, porezi se ne nalaze visoko na agendi političkih partija u Crnoj Gori. U zapadnim ekonomijama teme vezano za oporezivanje i socijalna davanja privlače najviše pažnje glasača pred izbore. Crna Gora očigledno ima druge prioritete.
www.facebook.com/alternativna.ekonomija
Foto: http://www.cartoonstock.com/director y/r/robbing_the_rich.asp
Bonus video:
