Naravno da i dalje postoje eksperti za Balkan. Koji nisu besposleni iako se evropska javnost skoro uopšte ne interesuje za region. Naprotiv. Think tanks, diplomate i akademici i dalje pišu izvještaje o tome kako zemlje u regionu moraju da se promijene da bi se pridružile Evropskoj uniji. Samo: te izvještaje malo ko želi da pročita.
Nažalost, ekspeti previše rijetko okreću pitanje: kako se EU mora promijeniti da bi se zemlje Balkana mogle pridružiti? Preokret u pristupu ne odnosi se na “balkanizaciju” Evrope, nego na “evropeizaciju” Balkana. A ta dva pojma ionako analitički nisu produktivna.
Cilj je pronaći nove oblike povezivanja za šest zemalja Zapadnog Balkana: Albaniju, Bosnu i Hercegovinu, Kosovo, Crnu Goru, Sjevernu Makedoniju i Srbiju. Pri čemu je potrebna institucionalna kreativnost, ali i nova geopolitička posvećenost regionu.
Nakon ulaska Hrvatske, na proširenje stavljena tačka
Evropska unija je sa Hrvatskom 2013. godine posljednji put primila u članstvo jednu novu državu. Hrvatski proces pristupanja trajao je devet godina. Od tada, širenje EU je stalo. Srbija pregovore o pristupanju vodi od 2014, a Crna Gora od 2012. Ali pregovori ove dvije države sa EU se ne pomjeraju sa mrtve tačke. Nada da će pristupni proces pozitivno promijeniti kandidate takođe se pokazuje kao iluzija.
U Srbiji je etablirana iliberalna demokratija po mađarskom modelu, čiji se legitimitet potvrđuje na svim izborima. Ali pošto vladajuća stranka davi pravosuđe i medije, izbori nisu fer: opozicija faktički nema šanse da dođe na vlast. Srbija je danas jednopartijska država.
Razgovori sa Crnom Gorom takođe stagniraju. Poslije decenija dominacije klana Đukanovića, zemlja je paralizovana borbom za moć između dva bloka.
Jedno vrijeme se nešto i dešavalo u Sjevernoj Makedoniji i Albaniji. Zemlje su preduzele teške reforme zbog obećanja Evropske komisije da će im uskoro biti dozvoljeno da započnu pregovore o pridruživanju. Ali Brisel je morao da prekrši datu riječ jer je najmanje jedna država članica EU više puta stavila veto: Holandija, Francuska pa na kraju susjed Bugarska, koja je bugarizaciju makedonskog shvatanja istorije proglasila preduslovom. Prije toga je Makedoniji drugi susjed, Grčka, promijenio i ime: pa je postala Sjeverna Makedonija.
Na kraju, Bosna i Hercegovina čak nije ni kandidat, a Kosovo to ne može postati jer ga pet država članica EU uopšte ne priznaje kao državu.
Očigledno je: proširenje EU na Balkanu je mrtvo. I Uniji i kandidatima nedostaje politička volja i sposobnost da preduzmu odlučne korake ka integraciji.
Zašto je Balkan i dalje tako bitan
Ipak, neophodno je držati region uz sebe. Iz tri razloga.
Prvo, ove zemlje imaju bliske ekonomske veze sa EU. Tri četvrtine sve trgovine obavlja se sa EU odakle dolazi i glavnina ulaganja. No za evropske firme su balkanske zemlje samo izvor jeftine radne snage. Prosperitet i stvaranje dodatnih vrijednosti na terenu ostaju mali. Veliki jaz u bogatstvu između regiona i EU-prosjeka je glavni razlog za ogromni odliv stanovništva sa Balkana u Uniju. Četvrtinu stanovništva je na taj način od 1990-ih Balkan izgubio. Danas u ovih šest zemalja živi otprilike onoliko ljudi koliko i u turskoj metropoli Istanbul: 18 miliona.
Ostale postsocijalističke zemlje pokazale su da integracija u EU mijenja stanje. Litvanija je 1999. imala bruto domaći proizvod od 37% prosjeka EU: 2018, 14 godina nakon pridruživanja, njen BDP je porastao na 81%. Isti podatak za Rumuniju: 26% u 1999. a onda 66% u 2018. godini.
Drugo, samo blizak odnos sa EU (i NATO) garantuje miran razvoj. Od raspada Jugoslavije državne i etničke granice se ne poklapaju. Ovo se prije svega odnosi na područja koje naseljavaju dva najveća naroda, Albanaci i Srbi. Vezivanjem sa EU, granice će istovremeno biti i čvrste i porozne. Ovo smanjuje rizike od teritorijalnih zahtjeva i sprečava jednostrane promjene granica.
Treće, sa Kinom i Rusijom, u regionu su prisutne sile koje slijede drugačije strateške interese od EU. One imaju sredstva da region pretvore u trn u mesu Evrope: podsticanjem sukoba (Moskva) ili dovođenjem zemalja u dužničko ropstvo kroz infrastrukturne projekte (Peking). Najbolji protivotrov su evropski strukturni fondovi i procvat ekonomskih odnosa sa EU.
EU je težak partner
Albanski premijer Edi Rama naziva EU hirovitom nevjestom. Jednu od onih, koje umiju da ne dođu na zakazano vjenčanje. Nije da nije u pravu. Bilo bi bolje da EU konačno Balkanu kaže istinu: braka nema - niti će ga biti, ali hajde da razgovaramo o registrovanom partnerstvu.
Kako to da se realizuje?
Francuska nikada nije pokazivala entuzijazam za ideju proširenja EU na istoku. To je bilo u suprotnosti sa njenom željom za produbljivanjem veza u samoj EU. Upravo zato se Velika Britanija i zalagala za proširenje EU. Ali Britanci su sada van igre. Berlin se uvijek zalagao za širenje na Istok, jer je time jačao svoj uticaj. Ali njemački entuzijazam je oslabio tokom protekle decenije, od kad je Merkel na vlasti.
Umjesto da se energično pozabavi pričom o proširenju i privede nerazumne razumu, Berlin je izmislio raznorazne „procese“: navodno kako bi države „učinio spremnim za učlanjenje u EU“. A istina glasi: Berlinski i ostali “procesi” su serija konferencija na kojima diplomate, političari i predstavnici nevladinih organizacija pričaju uvijek istu priču. I umiru od dosade.
Dakle, potrebne su nove ideje. One postoje, a i nisu ni potpuno nove. Jedan od očeva ovih ideja je ekspert za Balkan Dušan Reljić iz berlinske Fondacije za nauku i politiku (SVP). Evropska inicijativa za stabilnost (ESI) takođe zasniva svoje preporuke na činjenicama, a ne na pustim željama. Iz čega proizilazi fundamentalna ideja: ako politička integracija danas nije moguća, onda da dovršimo ekonomsku integraciju. To je izvodljivo, jer, uostalom, radi se o populaciji od svega 4% stanovništva EU, kaže Reljić. Za takvu intergaciju već postoji institucionalna forma: Evropski ekonomski prostor (EEA). Osnovan 1994. godine, čini produbljeno područje slobodne trgovine sa EU. Do sada su članovi Island, Lihtenštajn i Norveška.
Pristupanjem unutrašnjem tržištu, šest zemalja Zapadnog Balkana imale bi koristi od četiri slobode: slobodnog kretanja robe, kapitala, usluga i ljudi. Čak i skeptici prema proširenju u samoj EU teško da mogu imati bilo kakve dobre argumente protiv toga. Napokon, postoje jasni kriterijumi vezani za članstvo u EEA, ne samo u pogledu vladavine zakona.
Vrabac u ruci umjesto goluba na grani
Vjerovatnije je da će prigovori prije stići iz balkanskih država. Upravo tamošnji reformatori će posebno biti nezadovoljni ponudom „B-članstva“. Ali stvari stoje tako kako stoje: ovaj status se može postići za nekoliko godina, obećava investicije i ekonomski rast. To nije dugoročni cilj poput pridruživanja EU, u koje zaista više baš niko ne vjeruje. Pored toga, ne može se isključiti da će - nekad poslije - neka od zemlja Balkana - u drugoj etapi - poduzeti stvarne napore da se učlani i u EU.
Bez ekonomskog oporavka iscrpljene srednje klase, borba protiv “state capture” i autokrata u balkanskim državama nema nikakve šanse. Angažman za demokratiju izgubljen je slučaj kada je emigriranje dobro obrazovanih posljednja opcija za pristojan život.
Evropska unija je tokom godina postepeno gubila svoju kredibilnost za balkanski sekstet država. Bio je to put popločan dobrim namjerama. Koji se danas izgubio u magli.
Vrijeme je za novi početak, u kome obje strane jedna drugoj imaju da kažu vrlo neprijatne istine. Edi Rama bi se vjerovatno složio: realistični zahtjevi prema partneru su preduslov za funkcionisanje dobre veze.
Neue Zürcher Zeitung (NZZ)
Prevod: Mirko Vuletić
Bonus video:
