Naš naslov bi mogao da asocira na onaj bravurozan film naslovljen “Amerikanac u Parizu” koji je bio inspirisan slavnom kompozicijom Džordža Geršvina. Ako bismo se filmski i američki približavali Rimu, onda bi se mogli prisjetiti i čuvenog filma “Praznik u Rimu” sa Odri Hepbern i Gregori Pekom u glavnim ulogama.
Amerikanac u Rimu, preciznije u Vatikanu, ta planetarna medijska tema prošle nedjelje, jeste Robert Prevost, novi papa. Sam ambijent i mnogi koreografski detalji su bili dio izbornog rituala u kojim se birao novi papa. Neobična kombinacija starih, vjekovnih pravila i tradicionalnih katoličkih pratilaca zajedno sa znatiželjnim novim svijetom sa instagrama, raznih platformi i mreža, što je dodatno stvaralo atmosferu spektakularnosti.
Imao se utisak da je dobar dio svijeta dva dana s velikom pažnjom pratio što se dešava na rimsko-vatikanskom krovu, fiksiranim pogledima na jedan kumin uz iščekivanje da se iz njega pojave boje dima, i gdje se, da bi dramaturgija bila još privlačnija, bezbrižno šetkao jedan galeb.
Američki predsjednik Tramp je toliko bio impresioniran prostorom bazilike Sv. Petra gdje se u dvoje sreo sa Zelenskim, da je zatim izjavio kako bi volio da ima baš takav ambijent za svoju kancelariju!
Vraćajući se našoj temi, Amerikancu u Vatikanu, za sada se treba limitirati na oprezne utiske o neobičnom papi, autsajderu u prognozama za izbor Pontifex Maximus, prije zatvaranja onih vrata Sikstinske kapele.
Nakon prvog iznenađenja brzo se saznalo da je novi papa Amerikanac iz Čikaga sa dugim misionarskim stažom u Južnoj Americi, ostajući u Peruu čak dvije decenije gdje je dobio i pasoš peruanske države. Iz kuluara rimske kurije je brzo prenešeno da novi papa nastavlja duhovnu liniju pape Franja čijom je odlukom Robert Prevost prije dvije godine proglašen za kardinala.
Smatra se da je kojim čudom papa Bergoljo mogao da bude dio posljednje konklave, glasao bi upravo Prevosta za novog papu. I po pronađenim izjavama stiče se utisak da nije nemoguće da Lav XIV nastavi tradiciju svog prethodnika koji je, ne slučajno, nazvan - papa globalnog juga.
Svakako je rano za zaključivanje o tome koliko će biti kontinuiteta između dvojice papa pri čemu se uočava razlika u nastupu. Dok je papa Franjo u javnom djelovanju bio prilično spontan, čak sklon improvizacijama što ga je sve činilo omiljenim kod širokih slojeva, novi papa je mnogo obazriviji, istina ne na uštrb dosta preciznih pogleda.
Neka prošlonedjeljni izbor pape Leona XIV bude povod za naš osvrt na istorijske odnose Svete Stolice i Sjedinjenih Američkih Država.
Dugi i komlikovani odnosi dvije države
“Odnosi lateralelnih imperija” jeste naslov zapažene knjige Masima Franka, koja je nakon italijanskog publikovanja (u izdanju Mondadori) objavljena i u Americi (izdavač Wday Random House). Po nekima - nazvati SAD i Vatikan imperijama, predstavlja nešto jače leksičko forsiranje, ali autor knjige se odlučio za takve formulacije, upravo imajući u vidu pretenziju dvije države na opštu, planetarnu misiju - idejnu i praktičnu. Obje imaju objektivnu veliku moć, svaka na svoj način.
Ako snaga povezuje dvije države ostaje prilično bizaran momenat da su one bile u dužem istorijskom periodu u vrlo komplikovnim odnosima koje su pratili visoko i neskriveno nepovjerenje.
Šta se sve dešavalo, a ujedno sprečavalo da SAD i Sveta stolica sasvim normalizuju i uspostave pune diplomatske odnose, što se desilo tek 1984. godine?
Istorijske činjenice govore da se prvi zvaničan kontakt između predstavnika dviju država dogodio 1788. godine, kada je papa Pio VI poslao u Pariz svog izaslanika da se sretne s američkim ambasadorom u Francuskoj Bendžaminom Franklinom, inače protagonistom američke revolucije. Vrlo diplomatski formulisano papino pitanje je glasilo: “Kakva bi bila reakcija američkog predsjednika ako bi Sveta stolica zatražila da jedan njen biskup bude diplomatski predstavnik u američkoj federaciji”?
Odgovor američkog predsjednika Vašingtona je takođe karakterisao oprezan diplomatski stil. “Naša revolucija imala je za cilj osvajanje svih sloboda, znači i religijskih”.
Američka deklaracija o nezavisnosti i ustav definisali su princip slobode religija, gotovo ne pominjući crkvu, još manje njenu institucionalnu snagu u društvu. Dakle, radi se više o principu slobode religija (u množini) kao sastavnom dijelu pluralističkog društva i individualnih sloboda.
Prilično uopšten i uzdržan odgovor američkog predsjednika protumačen je kao dozvola da papa imenuje sveštenika, jezuitu Džona Karolija kao biskupa u američkoj federaciji. (Džon Karoli ostao je upamćen i kao osnivač poznatog Georgetown univerziteta u Vašingtonu koji je i danas jedna od najprestižnijih institucija u kojoj se studiraju međunarodni odnosi i diplomatija.)
Dakle, radilo se o diskretnom početku odnosa i to bez utemeljenja uobičajenih diplomatskih rangova.
Međutim, i ovako nedefinisani odnosi se sasvim prekidaju odlukom američkog kongresa 28. februara 1867. godine da se iz državnog budžeta ukine stavka finansiranja američkog predstavnika u Vatikanu.
To je značilo da se ubrzo zatvori američka misija pri Vatikanu. Ova, na prvi pogled, odluka finansijskog karaktera imala je svoje drugo objašnjenje.
Prve generacije nove američke nacije bile su dominantno protestantske, mnogi od njih dolazili su iz evropskih porodica koje su obilježene i vjerskim ratovima. Sastavni dio njihovih pogleda bilo je nerijetko i antikatoličanstvo. Tako je u dužem periodu, gotovo dva vijeka, američka politička elita vidjela papu kao poglavara strane religije. Sastavni dio predrasude prema centru katoličanstva bila je i bojazan da papa namjerava da se preko vjerskih misionara uplete u unutrašnja pitanja nove države, čak i da ugrozi njenu nezavisnost.
“Papa je duboko uvrijeđen odlukom Kongresa...” pisao je u izvještaju iz Rima Rufus King američkom državnom sekretaru.
Za ovaj period veoma je karakteristično iskustvo koje je imao Gaetano Bedini, apostolski nuncije u Brazilu koji je 1851. godine kao prvi vatikanski diplomata putovao u SAD. (Bedinijev izvještaj o tom putovanju odnedavno je dostupan u novo-otvorenim tzv. tajnim vatikanskim arhivima.) Vatikanski diplomata je tokom američkog boravaka doživio razna maltretiranja, od oštrog napada štampe koja je tražila njegovo protjerivanje do neobične epizode u crkvi kada mu je jedna protestantkinja rekla da je do tada bila uvjerena da katolički sveštenici imaju rogove na glavi!
Ipak, stavovi američke političke elite se vremenom postepeno mijenjaju, naročito početkom 20. vijeka, između ostalog i dolaskom miliona novih emigranata, ovoga puta pretežno katolika i Jevreja. Oni su brzo postajali Amerikanci osnivajući kulturne centre i udruženja. Međutim, predlozi iz američkih katoličkih centara da se uspostave diplomatski odnosi sa Vatikanom bivaju i dalje blokirani.
Na putu ka normalizovanju odnosa značajnom se smatra posjeta državnog sekretara Vatikana Pacelija (budući papa Pio XII) Americi 1936. godine. Iako ga Ruzvelt nije primio u Bijeloj kući, već u privatnoj rezidenciji, ovaj susret donio je rezultate. Ruzvelt nije imao namjeru da mijenja odluku Kongresa, ali od tog susreta počinje praksa slanja ličnih izaslanika američkog predsjednika u Vatikan i papinih izaslanika u SAD.
Ni prvi katolički predsjednik u istoriji SAD, Džon Kenedi, nije ništa bitnije promijenio u odnosima sa Svetom stolicom. Uoči izbora 1960. godine Kenedi se prilično trudio da ga američka javnost ne shvati kao “sina katoličkog Bostona”.
Izbjegavao je da se sretne sa papom, a kada je u julu 1963. godine do toga došlo u Rimu, saopštio je ljudima iz papinog protokola da ne očekuju od njega tradicionalni duboki naklon prilikom susreta zbog “bolova u kičmi” - što su svi dobro shvatili.
Teško je reći da li bi Kenedi tokom trajanja svog punog mandata, potencijalno i drugog, mogao doprinijeti normalizovanju diplomatskih odnosa. Džon Kenedi je četiri mjeseca poslije susreta u Rimu bio ubijen u teksaškom gradu Dalasu.
U međuvremenu, irske, italijanske i poljske zajednice postaju uticajnije u Americi, i izražavaju spremnost da dominantno glasaju za republikanske predsjedničke kandidate.
Nekoliko elemenata, politički značajnih, su ukazivali na promjene kako u Americi, tako i na međunarodnom planu. Prvi je to, po svemu sudeći, shvatio holivudski glumac Ronald Regan, republikanski predsjednički kandidat na izborima 1980. godine. Pobjedom Regana (za koga su glasali katolici) i novim momentima u međunarodnim odnosima približavalo se vrijeme uspostavljanja punih diplomatskih odnosa između SAD i Svete stolice.
Prema svjedočanstvima, vrlo dokumentovanim u mnogim knjigama, opisana je i neobična protokolarna pozicija Pija Lagija, papinog ličnog izaslanika u SAD još uvijek bez diplomatskog statusa. Recimo, tokom svečanosti inaugurisanja Regana za američkog predsjednika, januara 1981. godine. Protokolom je bilo predviđeno da prvo u svečanom redu prođu i pozdrave novog američkog predsjednika ambasadori u SAD akreditovani od stranih vlada.
Zatim su na red došli veliki predsjednikovi filmski prijatelji iz Holivuda - većina od njih, mnogo poznatiji i bolji glumci od Regana. Prvi u ovoj ekipi bio je slavni i uticajni Frenk Sinatra, zatim šarmantni Gregori Pek, potom čuvena ljepotica, tada već u nešto poznijim godinama, Ketrin Hepbern itd.
Tu negdje, između ambasadora i holivudskih glumaca, pronađeno je protokolarno mjesto za vatikanskog predstavnika koji će za neku godinu, dakle, uspostavljanjem punih diplomatskih odnosa postati i prvi apostolski nuncije u SAD - laičkim rječnikom rečeno prvi ambasador Svete stolice u Vašingtonu. Znači, 1984. god. dogovorom Regana i pape Jovana Pavla II uspostavljaju se diplomatski odnosi na najvišem nivou.
Normalizovanje diplomatskih odnosa postaje samo segment šireg savezništva koje su ostvarili predsjednik Regan i papa Vojtila. Smatra se da je jedna od centralnih strateških tema bila borba protiv komunizma, destabilizacija Sovjetskog Saveza, u čemu je Poljska bila jedna od glavnih laboratorija.
To je bio i glavni predmet razgovora tokom prvog susreta Regana i Vojtile, u junu 1982. Tada je ugovorena i bezrezervna podrška poljskom nezavisnom sindikatu Solidarnost, kako to navodi Džim Nikolson (šesti američki ambasador pri Svetoj stolici, imenovan 2001. godine) u svojoj knjizi “SAD i Sveta stolica”.
Zajedničko strateško područje bila je i Latinska Amerika, tj. zabrinjavajuća pojava uspona ljevičarskih političkih partija i lidera marksističke inspiracije na tom, po mnogima, “najkatoličkijem kontinentu”.
Mnogi su, dakle, skloni da odlučujuću spoljnu ulogu za pad komunizma pripišu predsjedniku Reganu i papi Jovanu Pavlu II koji su u svojim zanimljivim biografijama bili i glumci - Regan u Holivudu, Vojtila u poljskom amaterskom pozorištu. Drugim riječima dvojica bivših glumaca podigli su gvozdenu zavjesu označavajući kraj hladnog rata i početak novih predstava u novoj sezoni međunarodnog života.
Smatra se da je Vatikan isuviše složena duhovno-državna tvorevina da bi učestvovao u pobjedničkom trijumfalizmu nakon hladnog rata. Isti papa Jovan Pavle je poslije zajedničke pobjede protiv komunizma, upućivao kritike - od nehumanih aspekata kapitalizma i globalizacije, sve do otvorenog neslaganja s američkom politikom prema Iraku, Kubi...
Na sahrani Jovana Pavla II bili su prisutni tadašnji američki predsjednik Džordž Buš Mlađi, državni sekretar Kondoliza Rajs, dva bivša predsjednika Klinton i Buš Stariji. Ovaj gest je bez sumnje mnogo govorio o američkom odnosu prema papi Vojtili, ali i o novim stranicama odnosa između SAD i Svete stolice.
Značajan doprinos rastu odnosa SAD i Svete stolice dali su dvojica predsjednika, Barak Obama i papa Benedikt XVI.
Kada su se njih dvojica susreli u Rimu 10. jula 2009. konstatovano je i da radilo o susretu blagoslvenih.
Naime, među mnogim simbolikama i zanimljivostima koje su pratile susret pape Benedikta XVI i predsjednika Baraka Obame treba izdvojiti i jednu jezičkog karaktera.
Ime Barak prisutno je u jezičkom dijalektu koji se govori u dijelu istočne Afrike odakle je Obamin otac. To je zapravo skraćena verzija šire poznatog imena Mubarak, što na arapskom znači blagosloven. Benedikt (latinski Benedictus - italijanski Benedetto) znači, takođe, blagosloven. Znači, u Rimu su se susreli imenjaci, dvojica blagoslovenih.
Katolici danas u Americi čine četvrtinu stanovništva ili nešto više od šezdeset miliona. Pored tradicionalnih katoličkih zajednica (Irci, Italijani, Poljaci) u Americi je u velikom usponu zajednica Latinosa, doseljenika, najviše iz Latinske Amerike. Razumije se, svi su oni prvo Amerikanci, zatim katolici.
Rerum Novarum (Nove stvari)
I konačno, s papom Amerikancem se završava uzbudljivo, na momente traumatično, ali i sa periodima zajedničkih uspjeha, jedno veliko poglavlje istorije američko-vatikanskih odnosa.
I dalje traje veliko interesovanje o profilu novog pape i njegovom budućem djelovanju.
Ne očekuje sa da on bude predominantno geopolitički papa kao što je to bio Poljak Jovan Pavle II koga su nazivali i “geopolitčar u papskoj robi”. Niti da će imati profil rafinirano doktrinarnog teologa Njemca Benedekta XVI kojeg su možda upravo religiozne visine dovela do ostavke, što se po prvi put dogodilo u istoriji postojanja papa i katoličke crkve.
Možda će nam donekle pomoći da odgonetnemo prioritet djelovanja novog pape izbor njegovog crkvenog imena, dakle Lav XIV. Naime, posledni papa pod tim imenom, Lav XIII bio je papa između 1878. i 1903. god. On je ostao zapamćen prije svega po enciklici Rerum Novarum, (prevodeno sa latinskog: “O novim stvarima”) koju je maja 1891. uputio svim katoličkim biskupima. Podnaslov enciklike je glasio “Prava i obaveze rada i kapitala”. Radi se o dokumentu koji i danas predstavlja osnovu socijalne doktrine katoličanstva.
Ako je Lav XIII pred tada izazovima industrijske revolucije definisao ekonomsko - socijalnu doktrinu crkve onda novi papa Lav XIV, otvara izazove prioritetnog suočavanja sa vremenom koji simbolizuje jedna druga revolucije, ona digitalna. I sa svim neizvjesnostima svijeta u kojem živimo.
Bonus video:
