"Svaki politički sistem u toku 20. veka je toliko promenio sliku prošlosti da zaista izgleda kao da je još uvek neizvesno šta će se u njoj dogoditi. Ovde se vlada uz pomoć prošlosti, pomoću nje se podižu emocije, ona se 'vadi iz naftalina' čim dođe do nekog problema u sadašnjosti. Kako kaže Milivoj Bešlin, umesto bolje budućnosti nudi nam se bolja prošlost. Zato deluje kao da će se prošlost tek desiti, kao da je ispred nas, a ne iza, kao da je to nešto što tek u budućnosti treba da se reši." (Iz predgovora knjige Dubravke Stojanović "Prošlost dolazi")
Dvadeset trećeg avgusta obilježava se Evropski dan sjećanja na žrtve svih totalitarnih i autoritarnih režima i ovaj datum utvrđen je Deklaracijom Evropskog parlamenta, od 23. septembra 2008, a potvrđen je i Rezolucijom Evropskog parlamenta o evropskoj savjesti i totalitarizmu od 2. aprila 2009. godine.
Obilježavanje ovog datuma nije ustanovljeno samo zbog sjećanja na žrtve totalitarnih ideologija koje su imale političku vlast u Evropi tokom prošlog vijeka, već i kao podsjećanje na opasnost od ustanovljavanja onih državnih uređenja i socijalnih stanja u kojima se usljed prikrivenog ili otvorenog institucionalnog kršenja ljudskih prava nastoji uspostaviti apsolutna kontrola pojedinca i društvenih grupa.
Od antičkih vremena, pod plaštom Platonove "etičke države" i Aristotelovog određenja države kao "najvišeg dobra", nebrojeni su prisilni ili manipulativni pokušaji organizovanja onih državnih vlasti i međunarodnih autoriteta koji su principe pravičnosti nastojali podrediti svojoj volji i pri tom sprovodili ekonomsku eksploataciju. Kako nekada, tako i danas - totalitarizam, kao društveni fenomen čije postojanje ne treba isključivo vezivati za državu, ima svoju diferentnu pojavnost. Aktuelni populizam (trampizam) ili radikalizam (putinizam), kao i ini oblici totalitarizma u savremenom svijetu imaju tu svoju nezaobilaznu orvelijansku crtu - sve započinje propagandom i zagovaranjem neke velike ideje, odvija se uz masovne i brojne manifestacije, uvode se novi pojmovi i negiraju ranije istine (nenaučni istorijski i drugi revizionizmi poput onog da je zemlja ravna, da se brda mogu pomjerati i da se zvukom zvona liječi koronu), zatim na red dolaze neophodne cenzure i ugnjetavanja različitih i onih koji kritikuju, da bi na kraju sve završilo u (krvavom) blatu.
Neophodno je ukazati da surovoj totalitarnoj volji (ital. feroce volontà totalitaria je konceptualni termin fašizma koji je promovisao Benito Musolini na mitingu u maju 1925. godine) najviše odgovara logički sistem koji je bio dominantan u 17. vijeku i koji je zasnovan na simetrično uređenim suprostavljenostima - binarnostima (svjetlo - tama, dobro - zlo, Mi - Oni). Naravno, totalitarizam kao kolektivno stanje ne uvažava mogućnost autonomnog odlučivanja i postojanja različitog unutar svog entiteta. Kada bismo objedinjeno parafrazirali opažaje Džordža Orvela i Danila Kiša onda bismo dobili definiciju po kojoj "svaka totalitarna ideologija razara ljudskost" jer u njoj nema mogućnosti "za duboke duhovne spoznaje i izražavanje osjećanja".
Razlog utemeljenja ovog datuma vezan je za surovu simboliku 23. avgusta 1939. godine i potpisivanje Sporazuma o nenapadanju između Hitlerove Njemačke i Staljinovog Sovjetskog Saveza. Zaključivanjem pakta "Ribentrop-Molotov", koji je bio propraćen tajnim protokolima o sferama uticaja u Centralnoj Evropi, započeo jedan od najmračnijih perioda u novijoj istoriji našeg kontinenta. Od prvog genocida tokom Drugog svjetskog rata i maskara u Katinjskoj šumi, pa do pada Berlinskog zida 1989. godine, na desetine miliona ljudi doživjelo je neviđena zvjerstva, mučenja, progone i mučeničku smrt. Sjenka dvije "bratske zvijezde", kako je Lav Trocki nazvao odnos Hitlera i Staljina, najbolje potvrđuje kako se često iza racionalne realpolitike, koja se zbog ratnih sukoba oslanja na neprincipijelne koncepte međunarodne bezbjednosti, zapravo krije ili ostvaruje nečije održavanje apsolutne moći. Izraženi makijavelizam u odnosima dviju glavnih evropskih diktatura toga doba, kojeg su licemjerno podržavale tadašnje zapadne demokratske zemlje, najbolje se očitovao kroz odnos prema njemačkim komunistima. Naime, iako su evropski komunisti u Sovjetskom Savezu imali oličenje antifašističkog svjetionika, svi njihovi drugovi iz nacističke Njemačke koji su prebjegli u "radnički raj" likvidirani su ili vraćeni nacistima od strane sovjetskog NKVD-a.
Znakovitost ovog datuma, koji je jedan u nizu od onih datuma kojima se obilježava kultura sjećanja i neophodnost poštovanja ljudskih prava i vladavine prava, u našem društvu i dalje nema svoj odgovarajući iskaz. Iako je Skupština Crne Gore usvojila Rezoluciju Parlamentarne skupštine Savjeta Evrope iz 2006. godine o međunarodnoj osudi zločina totalitarnih komunističkih poredaka i Rezoluciju o uklanjanju nasljeđa bivših komunističkih totalitarnih sistema ova "evropska obaveza" još čeka na svoja zakonska i institucionalna ispunjenja. Šta više, umjesto naučnog i dijaloškog pristupa o utvrđivanju ratnih zločina tokom Drugog svjetskog rata i o suđenjima i represivnim mjerama na kraju i nakon Drugog svjetskog rata, kao i nastavka postupka objektivizacije žrtava Golog otoka, u Crnoj Gori imamo pokušaje besramne relativizacije tekovina antifašizma i nastojanje kojim se civilne žrtve Drugog svjetskog rata, kao i poratnog perioda pokušavaju dovesti u identičan kontekst sa ratnim zločincima i saradnicima okupatora.
Mirni raskid sa burnom prošlošću nije samo civilizacijski iskorak, već predstavlja i međunarodno pravni standard po kojem se, kao otvoreno društvo, moramo odužiti nevinim žrtvama naših ekstremizama koji su bili lišeni razuma i etike. Naravno, o našim greškama iz sopstvene istorije i slobodarske tradicije mlađi naraštaji treba da uče kroz obrazovne programe, a ne da svoje stavove o našoj konfliktnoj prošlosti razvijaju na osnovu dnevnopolitičkih prepucavanja, opskurnih komentara sa društvenih mreža i kroz slušanja blasfemičnih propovijedi navodnih duhovnika.
Jedan od najznačajnijih evropskih pisaca, koji u svojoj Mađarskoj tokom trajanja komunističkog sistema nije mogao objavljivati, Đerđ Konrad, izjavio je da "vrline se rađaju uvijek u borbi sa grijehom" i da "one nikada nijesu samostojne, čiste".
Bonus video:
