U istoriji evropskog slikarstva, Piter Brojgel Stariji zauzima osobeno mjesto umjetnika koji je, možda snažnije od bilo kog svog savremenika, iza naizgled trivijalne pojavnosti svijeta uspio razotkriti ontološku i moralnu arhitekturu ljudskog postojanja, otvarajući prostor u kojem se ukrštaju komično i tragično, prolazno i vječno, ljudska slabost i metafizički užas. Prvi susret s Brojgelovim slikama za mene nije bio samo trenutak estetskog uživanja, već prvorazredni događaj koji je proširio horizonte moje percepcije. Doživio sam gotovo ontološko preobraženje - trenutak u kojem se moj pogled, istrgnut iz tromosti svakodnevnog opažanja, našao pred remek-djelima što dišu vlastitim ritmom mišljenja. Desilo se to u Muzeju istorije umjetnosti u Beču, 2017. godine, pred monumentalnim platnima poput Lovaca u snijegu, Tornja vavilonskog i Seljačkog vjenčanja.
Drugi put sam se susreo s Brojgelovim stvaralaštvom tokom boravka u Madridu 2022. godine, u Muzeju Prado, gdje me je dočekalo jedno od njegovih najmračnijih i najsnažnijih ostvarenja - Trijumf smrti. Pred tim platnom čovjek se suočava s apsolutnom negacijom iluzije trajnosti: beskrajna vojska kostura gazi kroz polja, gradove i živote, brišući razlike među staležima, vjerovanjima, bogatstvom i siromaštvom. Brojgelova vizija smrti nije metafizički apstraktna, nego konkretna i sistematična, kao da prati logiku ratne strategije - redove vojnika od kostiju, egzekucije bez strasti, pustošenje koje ne ostavlja prostor za simbolički otpor. U toj slici smrt je, paradoksalno, najživlji akter: ona ne dolazi iz transcendentnog područja nego je imanentna svijetu, uprisutnjena u svakoj pori društva. Gledati Trijumf smrti znači prihvatiti da je kraj već u tkanju početka, da civilizacija nosi vlastitu propast kao latentnu matricu. Brojgel nas tako podsjeća da istorija nije linearan uspon, nego ciklus u kojem svaka izgradnja sadrži klicu rušenja, a svaka kultura, ma koliko bila slojevita, ima svoj trenutak potpunog raspada.
Treći susret s Brojgelom odigrao se 2024. godine u galeriji umjetnosti Gemelde u Berlinu, gdje sam stao pred Dva majmuna - sliku naizgled skromnih dimenzija i jednostavne kompozicije, ali monumentalne u unutrašnjoj složenosti značenja. Ako je Trijumf smrti pokazao kraj u horizontu istorije, Dva majmuna otkrivaju zatvor u horizontu subjekta - zatvor koji ne zavisi od zidova, nego od lanaca unutrašnje i spoljašnje uslovljenosti. Upravo ova slika, koja će biti u središtu našeg daljeg razmatranja, otvara prostor za promišljanje Brojgelovog slikarstva kao vizije strukture postmodernog subjekta, zatočenog u logici kontrole, simulakruma i hiper-konzumerizma.
Na slici Dva majmuna, dva majmuna sjede na prozorskom otvoru kule, uvezani lancima. Ispod njih, u maglovitoj daljini, prostire se panorama grada, naslikana u blagoj, gotovo impresionističkoj izmaglici, uhvaćena u perspektivi koja više podsjeća na impresionistički kadar nego na didaktičnu kompoziciju. Na prvi pogled, prizor djeluje poput jednostavne žanr-scene: trenutak zaustavljen u vremenu, gotovo bez naracije i dramske teatralnosti. Međutim, Brojgel ima i drugu predstavu s majmunima - graviru u kojoj trgovac spava u šumi, dok mu majmuni raznose robu. Tu je poruka očevidna: čovjek jednako majmun, pronalazi predmete čiju svrhu ne razumije i upotrebljava ih na način lišen svrhovitosti i smisla.
No, ponovno gledanje Dvaju majmuna kroz prizmu te gravure otvara dublji sloj značenja. Prizor se tada preobražava u alegorijsku parafrazu Platonove parabole iz Države - o čovjeku zatočenom u pećini, okovanom i okrenutom leđima svjetlosti, koji celuloidne sjenke na zidu uzima za stvarnost. Kod Brojgela, pak, figura čovjeka dobija konkretnu, surovu animalnu formu: čovjek je lancima vezani majmun. Da je majmun? - nema sumnje. Lanci? - običaji, moral, jezik, vaspitanje, a onda i sopstvena ograničenost, bespomoćnost, slabost. Šta zna o svijetu vezani majmun? - zna tek onoliko koliko mu dopuštaju sjenke i odjeci - nesigurne, iskrivljene slike stvarnosti. Šta smatra važnim? - jedenje, pijenje, spavanje, seks i opsesivno poznavanje sopstvenih lanaca. Kakve su mu želje? Kakav mu je život? - vrijedi li o tome govoriti. U toj animalnoj metafori Brojgel je sabio antropološku dijagnozu: svaki njegov čovjek je majmun u lancima. Brojgel je podjednako duboko prezirao stvarnost u čovjeku i u predjelu i samo je slikao suštinu, ne ono što se “vidi”, nego ono što “jeste”: ne platonovsku pećinu, nego majmuna, ne spoljašnji pejzaž, nego unutrašnju arhitekturu zatočeništva.
U renesansnoj ikonografiji majmun je često bio figura poroka: simbol pohlepe, rasipništva i iracionalnog nagona koji ponižava čovjeka. Njegova animalnost nije predstavljena kao nevina prirodnost, već kao karikatura ljudskog pada, groteskna slika izgubljenog dostojanstva. Brojgel, smještajući dva majmuna u lance, ne prikazuje samo bića potčinjena sili, već i bića koja postaju ogledalo onih nagona zbog kojih su okovana. U tom smislu, majmun je dvostruki znak: on je i onaj koji pati pod jarmom, i onaj koji je taj jaram sâm prizvao svojom nesposobnošću da vlada sobom.
Ako ovu simboliku prenesemo u kontekst savremenog hiperkonzumerističkog doba, postaje jasno da majmun nije tek alegorija pohlepe, već gotovo arhetipska figura savremenog potrošačkog subjekta: bića koje istovremeno ostaje zatočenik i saučesnik u vlastitom porobljavanju, dok se prozorski okvir pred njim preobražava u ekran, izloge, reklame - u beskonačan niz obećanih zadovoljstava koja uvijek ostaju na dohvat ruke, ali nikada u potpunosti dostupna - u površinu na kojoj želja ne izvire iz unutrašnjosti, nego se proizvodi, usmjerava i iscrpljuje u beskrajnoj cirkulaciji potrošnje. U tom ključu, Brojgelovi majmuni mogu se čitati kao prefiguracija homo consumensa: subjekta koji više ne traži oslobođenje od svojih lanaca, nego uživa u njihovoj igri, vjerujući da u njima leži put do smisla. Njihova sputanost nije samo kazna, nego i identitet, jer želja za predmetima, slikama i obećanjima postaje motor egzistencije. U potrošačkom društvu, “pohlepa” više nije moralni porok nego sistemska norma, a rasipništvo više nije devijacija, nego struktura ekonomije. Moderni subjekt je, poput Brojgelovih majmuna, smješten na prozoru - na granici između zatvora i prividne slobode - ali njegov pogled nije pogled otpora, već pogled fascinacije.
Na koncu, Brojgelovi majmuni nadilaze okvire renesansne moralističke ikonografije, u kojoj su simbolizovali animalnu dimenziju ljudskog bića; oni postaju figura našeg vremena, našeg pogleda, našeg samorazumijevanja. U tom pogledu ostvaruje se Hakslijeva sumorna vizija: čovjeka neće uništiti ono što mrzi, već upravo ono što voli. Najdublji paradoks modernog ropstva leži upravo u toj inverziji: u činjenici da okovi više nisu iskovani od željeza, nego od želja; da mehanizmi pokoravanja više ne djeluju putem nasilja, već putem zavodljivosti; da moć više ne počiva na strahu, nego na zadovoljstvu. Orvel je u 1984. predskazao poredak u kojem se dominacija održava kroz patnju, stalni nadzor i represiju - totalitarizam koji vlada traumom, prijetnjom i kaznom. Haksli je, međutim, naslutio suprotan, ali jednako pogibeljan princip: svijet u kojem će moć biti postojanija upravo zato što neće izgledati kao moć, svijet u kojem će porobljavanje čovjeka biti ostvareno ne u formi spoljašnjeg pritiska, već u obliku unutrašnjeg pristanka.
U tom smislu, Hakslijev svijet pokazuje dublju i postojaniju opasnost od Orvelovog. Dok se protiv bola i straha uvijek može javiti pobuna, uživanje ne rađa pobunjenike, već dobrovoljne zatočenike. Ono ne uništava čovjeka silom, već ga razlaže iznutra, pretvarajući njegovo samorazumijevanje u instrument vlastitog porobljavanja. Tako nastaje poredak u kojem se sloboda povlači iz sfere ideala i preobražava u simulaciju izbora i samoodređenja u svijetu u kojem su želje unaprijed kodirane. Čovjek, u takvom horizontu, nije samo okovan: on svoje lance ljubi.
Autor je univerzitetski profesor
Bonus video:
