Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve na redovnom proljećnom zasijedanju ove godine proglasio je za svetitelja Nikodima Milaša (1845-1915), episkopa dalmatinskog i kanonskog pravnika evropskog i svjetskog glasa. Milaš je kanonizovan na 180 godina od rođenja i 110 godina od smrti, dok u Crnoj Gori ovaj jubilej protiče obrnuto srazmjerno značaju ove ličnosti za crnogorsku crkvenu i istoriju uopšte.
Što je Valtazar Bogišić za građansko, to je Nikodim Milaš za kanonsko pravo u Crnoj Gori. I dok se Bogišićevog Opšteg imovinskog zakonika sjećamo kao najvećeg dometa crnogorske pravne istorije, zaboravu prepuštamo Milaševa djela - Ustav Svetog sinoda i Ustav pravoslavnih konzistorija u Knjaževini, odnosno Kraljevini Crnoj Gori.
Tako se Ustava Svetog sinoda nijesmo sjetili prilikom zaključivanja Temeljnog ugovora između Crne Gore i Srpske pravoslavne crkve. Razlog tome leži u prvom članu Ustava, koji glasi: “Avtokefalna pravoslavna Mitropolija u Knjaževini Crnoj Gori, kao član jedne svete katoličanske i apostolske crkve, kojoj je pastirenačelnik i glava Gospod i Bog naš Isus Hristos, čuva i održava jedinstvo u dogmatima i kanoničkim ustanovama sa svima drugima pravoslavnima avtokefalnim crkvama, i ovo će jedinstvo ona čuvati i održavati dovijeka.” Jer to je crkva kojoj je posvećen član 40 Ustava Knjaževine/Kraljevine Crne Gore: “Crnogorska je crkva autokefalna. Ona ne zavisi ni od koje strane crkve, ali održava jedinstvo u dogmama s istočno-pravoslavnom Vaseljenskom crkvom.” Zbog toga je Temeljni ugovor sa Srpskom pravoslavnom crkvom jedini ove vrste koji nema eksplicitnu referencu na period Knjaževine, odnosno Kraljevine Crne Gore.
Prethodno, nijesmo se sjetili Ustava pravoslavnih konzistorija prilikom donošenja nesuđenog Zakona o slobodi vjeroispovijesti. Da jesmo, znali bismo da se u članu 109 ovog akta nalazi formulacija slična onoj iz člana 719 Opšteg imovinskog zakonika, po kojima “imaonici”, odnosno “subjekti vlaštine”, nijesu ni Država ni Crkva, nego “crkve, manastiri i druge crkvene ustanove”, kao “nezavisne juridičke ličnosti”. Razumjeli bismo da “razum i smisao” člana 719 OIZ-a ne možemo doznati ako ga ne sagledamo, ne samo u cjelini ove građanske kodifikacije, već i u vezi sa Ustavom pravoslavnih konzistorija, u ukupnosti pravnog sistema Crne Gore.
Kanonskopravno utemeljenje ovih činjenica mogli smo naći u Milaševoj knjizi Pravoslavno crkveno pravo. Poglavlje “Cetinjska mitropolija” nedvosmisleno govori o autokefalnosti Crnogorske crkve, dok se svojinsko-pravni režim objašnjava “izvjesnim zakonitim pravima države naspram crkvene imovine”, koja “ne znače vlaštinu državne nad crkvenom imovinom onako isto, kao što takve vlaštine nema država nad privatnom imovinom.”
Bilo bi nam jasno da je u slučaju Zakona o slobodi vjeroispovijesti bila riječ o neuspjelom pokušaju saecularisatio bonorum ecclesiae - sekularizacije crkvenih dobara, dok je kod Temeljnog ugovora, kako je to utvrdila Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, riječ o “ignorisanju istorijskih izvora o crnogorskom pravoslavlju”.
Da smo se sjetili djela Nikodima Milaša, Zakon o slobodi vjeroispovijesti i Temeljni ugovor - a možda i sama Crna Gora i Pravoslavna crkva u njoj - izgledali bi drugačije. A Nikodim Milaš bi svakako bio ispovjednik vjere i veliki učitelj Crkve Hristove.
Autor je predavač na Fakultetu pravnih nauka Univerziteta Donja Gorica i dopisnik projekta “EUREL - Sociološki i pravni podaci o religiji” iz Crne Gore
Bonus video:
