Knjaževina Crna Gora bila je suverena država sa apsolutističkim načinom vladavine koja nije primjenjivala klasičan model podjele vlasti (član 105: Ministarski Savjet stoji na čelu državne službe. On stoji neposredno pod Knjazom Gospodarom). Nikoljdanski Ustav Knjaževine Crne Gore nije ustanovio prevlast zakonodavne vlasti nad ostalim granama vlasti (član 94: Na svaki zaključak, koji Narodna Skupština podnese Knjazu Gospodaru, slijediće Gospodareva odluka, i, u koliko je to mogućno, još za trajanja te skupštinske sesije), dok je i pored ustanovljenja nezavisnog sudstva i izricanju pravde “u ime Knjaza Gospodara” prethodilo “pristupanje Nj.V. Gospodaru radi sudskih poslova” tokom subote koja je bila određena “kao dan kad je Gospodar primao i saslušavao stranke, nekad u dvoru, nekada u dvoranio Velikog suda i Državnog savjeta u raspravi sa sudijama. Pri tome, knjaz Nikola nije mijenjao sudske presude nego samo preporučivao Velikom sudu da ponovno uzme parnicu u postupak, da ponovo izvidi stvari ili dopuni isljeđenje kad bi to pravda zahtijevala” (dr Čedomir Bogićević “Istorija crnogorskoga sudstva”).
Ipak, naš prvi pisani ustav (iako je donošenjem “Stege” 1796. godine bio pravno regulisan dio osnovnih društvenih odnosa koji se u savremenom društvu uređuju ustavom) konstruisao je modernu političku zajednicu i, pored dotadašnjih tradicionalnih formi odlučivanja, ustanovio “ustavna prava crnogorskijeh državljana” kojima su bili propisani individualni oblici djelovanja u ekonomskoj, socijalnoj i političkoj sferi (i Zakonik knjaza Danila iz 1855. godine, koji je imao odredbe ustavnog, građanskopravnog, krivičnopravnog i procesnog karaktera, bavio se položajem “čojeka”). Usvajanjem Ustava Knjaževine Crne Gore, u simboličkoj ravni, potvrđen je povijesni (i pravni) kontinuitet crnogorskog zajedništva i, za razliku od ranijih i tadašnjih ustavotvornih iskustava u Evropi, njegova težnja nije bila usmjerena prema jasnijem ograničavanju vlasti monarha. Kralj Nikola je ovim ustavom potvrdio tezu iz “Društvenog ugovora” Žana Žaka Rusoa da “najjači nikad nije dovoljno jak da bude gospodar, ako ne pretvori svoju snagu u pravo, a poslušnost u dužnost” i zato su veoma neumjesna poređenja sa srpskim Sretenjskim ustavom iz 1835. godine.
I, uspostavljena jednakost pred zakonom, odnosno “javna i privatna prava crnogorskijeh državljana”, ako se uzmu u obzir odredbe iz uvodnog dijela “Oblik vladavine, Knjaz Gospodar, Državna oblast i Državna vjera”, bivaju na određeni način zasjenjena namjerom ustavopisca kojom se željela iskazati uspješna borba protiv vjekovnih pokušaja potčinjavanja, ali i sopstvena državnost i suverenost koju je pratila nacionalna emancipacija. Zato i sada, nakon 120 godina, ovaj oktroisani (nametnut od strane vladara) ustav u svojoj biti prikazuje autentičan crnogorski duh i značajan je zbog svojih produkata koje je prouzrokovao kao naš prvi pokušaj konstitucionalizma (normativno uređenje osnovnih principa i vrijednosti unutar jedne državne zajednice).
Poredak koji je Nikola Mirkov pokušavao održavati “darivanjem” ovog ustava imao je ozbiljne socio-ekonomske nedostatke koje je u svojim djelima detaljno proučio akademik i prvi rektor crnogorskog Univerziteta prof. dr Mirčeta Đurović. Evidentno je ekonomski (ne)razvoj Crne Gore tokom druge polovine XIX i početkom XX vijeka uslovljavao brojna nezadovoljstva, ali se i na unutrašnjim odnosima uočavaju posljedice raznih međunarodnih tokova.
Pod tim spoljnopolitičkim uticajima na Balkanu odvijaju se dva značajna procesa!
U prvom, velike sile zagovaraju koncept po kojem se državna pitanja u ovom postosmanlijskom dijelu Evrope mogu rješavati po principu po kojem su rješavana i u Zapadnoj Evropi, na tzv. “nacionalnom principu” ili principu “nacija-država”. U drugom, tokom tog istog razdoblja, na balkanskoj vjetrometini počinju duvati vjetrovi koji sa sobom nose duh građanske prosvijećenosti i nova filozofsko-politička gledišta.
U prvom slučaju, indikativno je (i potvrđuje ovu tezu) da su tokom postupka donošenja Ustava za Knjaževinu Crnu Goru nastala dva politička tabora koja će se tokom čitavog perioda njegovog važenja, do 1918. godine, oštro politički sukobljavati. Razlozi tih političkih (i ustavnih) konfrontacija nijesu se mogli odnositi na sama ustavna određenja, jer u trenutku započinjanja ovog sukoba sadržina budućeg ustava nije bila poznata ni jednima ni drugima. Shodno ovome, očigledno je da razlog za ovaj sukob možemo naći u samom motivu donošenja ustava i onoga što je on simbolizovao u tom razdoblju - ustanovljenje moderne crnogorske nacije!
Naravno, ovaj sukob predstavlja ideološko ishodište za skoro sva naša politička raslojavanja tokom XX vijeka, kao i za aktuelne podjele među građanima u Crnoj Gori. Iskustva mnogih zemalja uče nas da u odnosu prema ustavu, i onome što on predstavlja za građane, imamo one koji imaju izraženo negativan stav prema njemu i svoje ciljeve mogu ostvariti isključivo nakon njegovog nasilnog rušenja, kao i one koji su iskazali odlučnost prilikom njegovog donošenja i čija istrajnost ide u pravcu njegovog ostvarivanja, čuvanja, ali i prikladnog mijenjanja.
U drugom slučaju, Nikoljdanski ustav imao je jedno svoje određenje čiju manu i danas proživljavamo. Iako su Knjazu Gospodaru, kao bivšem i veoma nadarenom francuskom srednjoškolcu, i te kako bile poznate ideje prosvjetiteljstva i filozofske pouke Loka, Voltera, Rusoa i Didroa o odvojenosti crkve i države, on će ipak ustanoviti “državnu vjeru”. Da apsurd bude izražajniji, Zakon o odvajanju crkve i države, koji je oblikovalo modernu francusku Republiku kao sekularnu i vjerski neutralnu državu, usvojen je samo par dana prije crnogorskog ustava - 9. decembra 1905. godine. Ipak, pored slobode savjesti i garantovanja slobodnog obavljanja religijskih obreda uz neutralnost države (član 128: “Slobodno i javno izvršivanje vjerozakonskijeh obreda imaju u Crnoj Gori sve priznate vjeroispovjesti”) “na Nikolj-dan 1905.” obnarodovane su ustavne odredbe kojima jeste bila određena povezanost civilnih vlasti i vjerskih organizacija, ali je zato članom 40 tog istog najvišeg pravnog akta nedvosmisleno iskazan, i u stvarnosti primjenjivan, Vestfalski princip - Knjaževina Crna Gora suvereno je i bez međunarodnog upliva sprovodila nadzor nad “duhovnim vlastima svijeh priznatijeh vjeroispovjesti u Crnoj Gori”. Da li je nešto tako moguće u današnjoj Crnoj Gori koja je kandidat za punopravno članstvo u EU?
Bonus video:
