Ruski projekt razaranja Ukrajine i Evropske Unije u ime jednog novog svjetskog poretka ne treba ni da šokira ni da zbunjuje. Koncept Kremlja počiva na odgovarajućem shvatanju istorije. Veoma je rijetko da se u Evropi desi jedna prava revolucija, koja mobiliše milione ljudi i isprovocira kontrarevoluciju sa nebrojnim žrtvama i padom jednog cijelog režima. Da se sve okončalo sa slobodno održanim ukrajinskim parlamentarnim i predsedničkim izborima godine 2014. danas bi smo najverovatnije debatovali o pitanju, da li se u Kijevu radilo o građanskoj revoluciji sa ciljem stvaranja poretka koji počiva na pravu ili o ljevičarskoj revoluciji sa ciljem sklanjanja oligrahijskog režima. Možda bi smo razmišljali i o uzročno-posljedičnoj vezi, koju su ukrajinski revolucionari uspostavili između nacionalne suverenosti i evropskih integracija: naime o predstavi da jedno bazira na drugom. Osvajanje i aneksija Krima od strane Rusije uz oružanu pomoć separatistima u oblastima Donjecka te Luganska markiraju kraj jedne duge faze evropske istorije, u kojoj su određena pravila smatrana trajnim a državna suverenost bila nedodirljiva. No, akcijama Moskve, koje su istovremeni prestup protiv Povelje Ujedinjenih Nacija, Završnih akata Helsinkija i Budimpeštanskog memoranduma, u međuvremenu je puno više toga dovedeno u pitanje nego samo jedna revolucija u jednoj evropskoj državi. U pitanje je dovoden, ni manje ni više, nego cijeli svjetski poredak. Pokušaji ruske propagande da rat u Ukrajini predstavi kao globalni konflikt upućuju na bitni početni momenat: da naime revolucija i rat u Ukrajini imaju smisla samo ako se se istorija te države posmatra u globalnom okviru a odluke kako ukrajinskih revolucionara tako i ruskih kontrarevolucionara shvate kao reakcija na istorijsku prinudu. Prvi Svjetski Rat je bio direktna posljedica na Balkanu praktikovanog modela stvaranja nacionalnih država na teritorijama bivših imperija. U kovitlacu ovog razvoja su sve evropske kontinentalne sile bile ili ratno poražene ili revolucionarno pregažene. To je imalo za posljedicu da je proces dekolonizacije u Evropi bio okončan oko 1922 godine. Pobjednice u ratu su bile pomorske sile Velika Britanija, Francuska i Sjedinjene Američke Države, koje su primjenu prava na samoopredjeljenje ograničile na nove nacionalne države u Centralnoj i Istočnoj Evropi. Ali, pri tome su propustile da ove nove države u trajnijoj formi uključe u privrednu i političku kooperaciju. Ni Velika Britanija ni SAD nisu pokazale neko veće interesovanje za novonastale države. Francuska se u početku trudila da u Istočnoj Evropi stvori vojne saveze, no oni su se raspali izostankom francuskih investicija za vreme Svjetske ekonomske krize, a bliže sile ovim državama se činile kao jače od Pariza. 1941. je počelo takmičenje za definiciju novog poretka I tačno koliko je metoda nacionalna država bila uspešna pri dezintegraciji kontinentalnih sila, tačno toliko je i podbacila pri reintegraciji Evrope. Kao posljedica je nastao povratak kolonijanih koncepata u evropsku politiku i to ne kao nostalgičarskih sanjarenja nego u obliku savršeno konkretnih planova. Početkom 1930-tih je Istočna Evropa bila pozornica nastojanja da se kolonijalističko razmišljanje primeni na susjedne države. I nacionalni socijalisti u Berlinu i internacionalni socijalisti u Moskvi su mislili u kategorijama, u kojima im se veći dio Evrope morao ukazati kao njihov kolonijalni posjed. Njemački kancelar Adolf Hitler je prihvatio kao svoju tradiciju balkanskog militarizma, ali je pri tome balkansku logiku sa terena etničkog prebacio na teren rasnog. Privredni uspjeh nije trebalo da bude ostvaren konsolidacijom jednog naroda, nego osvajanjem stranih naroda, koji su pedantno bili izdijeljeni po rasama. Ukrajinci su tako bili stavljeni na isti stupanj sa crncima ili afrikancima, jer je za Hitlera ukrajinska zemlja imala centralno značenje za razvoj novog Nemačkog Rajha. Boljševistička revolucija je po slovu sopstvene ideologije i propagande bila antikolonijalistička. Lenin je definisao imperijalizam kao posljednji stepen razvoja kapitalizma, što nije smetalo da Sovjetski Savez odmah po osnivanju 1922 počne da nacionalne i klasne napetosti tretira po „imperijalističkom“ receptu. Logika novog režima je u potpunosti bila kolonijalistička, jer se najbitniji zadatak države sastojao u imitaciji kapitalističkog razvoja. Stalin je logiku Petogodišnjeg plana opisao kao unutrasnju kolonizaciju, pri kojoj se sovjetske teritorije moraju tretirati isto onako kako su kolonijalna carstva tretirala svoje udaljene posjede. Takođe je i u Staljinovom konceptu Ukrajina imala centralnu ulogu. I istovremeno je Hitler svojim obožavaocima predstavio Ukrajinu bez Ukrajinica kao žitnicu budućeg njemačkog Rajha kad je Stalin izazvao pomor ukrajinskog stanovništva naređujući Holodomor tj. izgladnjavanje do smrti ukrajinskih seljaka kao kaznu za navodni otpor Ukrajinaca protiv njegovih razvojnih planova. Za političke analitičare 1930-tih godina je centralno pitanje glasilo: koji od oba ova neokolonijalistička modela predstavlja stvarni izazov za kapitalističku nacionalnu državu u Evropi a možda i za cio svijet: nacionalni socijalizam Nemacke ili internacionalni boljševistički socijalizam SSSR-a. Između 1938. i 1941. je razoren međuratni poredak u Evropi. Države stvorene posle 1918. su jedna posle druge uništavane: Austrija, Čehoslovačka, Poljska, Litvanija, Letonija i Estonija. Čak je i Jugoslavija, u realnosti proširena pobjednička Srbija, bila rasparčana. Ovaj slom evropskog poretka kao posljedica njemačke i sovjetske politike, a poslije potpisivanja pakta Hitler-Stalin kao posljedica združene berlinsko-moskovske politike, predstavljao je slom jednog od dva integracijska projekta. Kad je nacionalno socijalistička Njemačka izdala svoje moskovske saveznike i u junu 1941 započela operaciju „Barbarosa“, započelo je i takmičenje za defniciju novog poretka. Borba između Nemačke i Sovjetskog Saveza, odlučujuća borba u Drugom svjetskom ratu, je bila borba za vlast nad Ukrajinom. Spoj dva neokolonijlana sistema, prvo kao saveznika a potom kao neprijatelja, imao je itekako smrtnosne posljedice. U krvavim zemljama između Berlina i Moskve, u „bloodlands“ koje su bile pod vlašću Hitlera i Stalina, je ubijeno oko 14 miliona civila. Najveca grupa žrtva su bili u Holokaustu ubijeni Jevreji, većina od njih stanovnici ovih zemalja. Više od 3 miliona stanovnika sovjetske Ukrajine je umrlo zbog Holodomora, sovjetske politike izgladnjavanja, više od 3 miliona sovjetskih ratnih zarobljenika je umrlo u njemačkom zarobljeništvu, a stotine hiljada ljudi su pali kao žrtve masovnih streljanja. Između 1933. i 1945. je Ukrajina bila najopsnije mjesto za život na planeti Zemlji, jer je bila križište interesnih sfera oba neokolonijalna projekta. EU je zajednička domovina nekadašnjih velikih carstava Prvi svjetski rat je označio trijumf evropske dekolonizacije i kraj tradicionalnih kontinentalnih sila. Drugi svjetski rat je spriječio rekolonizacioni projekat njemačkih nacionalnih socijalista, izmijenio neokolonijalni projekat internacionalnih socijalističkih Sovjeta i oslabio tradicionalna kolonijalna carstva. Evropska unija je finalno omogućila sigurni otklon od kolonijalizma, praćen mirovnom mitologijom. Na početku je najvažniji borac za evropske integracije bila Savezna Republika Njemačka: Zapadna Njemačka je bila spektakularni primer propalog kolonijalnog projekta. Posle pokušaja da kolonizuje pola Evrope i promijeni svjetski poredak, Njemci su se našli u situaciji pobedjenih, u podijeljenoj zemlji sa u cijelom svijetu diskreditiranim svjetonazorom. U toj situaciji je Bonu saradnja sa Francuskom, Holandijom, Belgijom i Luksemburgom mogla da izgleda kao izlaz iz nastale situacije. U drugoj polovini XX vijeka su evropske države, koje su izgubile svoje prekookeanske posjede, pronašle nova tržišta u okviru same Evrope. Posle Francuske i Holandije slijedila je Španija, Portugalija čak i sama Velika Britanija. Prelazni perido nije bio tako jednostavan, ali je bio iznuđen prinudom ekonomske logike. Predstava, da jedna evropska nacionalna država može da preživi bez velikih trgovinskih partnera je bila stvar prošlosti. Čak i države poput Austrije i Švedske, koje su dugo vremena ostale neutralne, su se uključile u trgovinu sa Evropskom unijom i na kraju postale njene članice. Kad je onda krajem 1980-tih sovjetska imperija počela da se ljulja, evropsko ujedinjenje je poprimilo oblik političko-ekonomskog projekta. Iscrpeljni sistemi sovjetskog stila su pokušali da se spasu dopuštajući konzum, ali tek time je razlika u životnim standardima u Zapadnoj i Istočnoj Evropi posve došla do izražaja. 1930-tih godina je životni standard u Francuskoj bio ispod nivoa životnog standarda u Češkoj. 1980-tih je bilo dijametralno suprotno. Konkurencija između sovjetske imperije i predjela evropskih integracija se jasno negativno odrazila na sovjetski poredak. Na manifestacijama, kojima je prošle godine obilježen početak Prvog svjetskog rata, nije komentarisan jedan odlučujući aspekt: da je skoro cijeli jedan vijek trajalo stvaranje novog mirovnog poretka. Na prvi pogled su proširenja Evropske Unije 2004, 2007 i 2013 izgledala kao kraj evropskog posleratnog doba, jer su njima bila prevaziđena vladajuća podjela izmedju Istočne i Zapadne Evrope iz vremena Hladnog rata. U stvarnosti je prevaziđena jedna daleko veća podjela: ona između nekadašnjih pomorskih sila, koje su bile pobjednice Prvog svjetskog rata, i istočnoevropskih nacionalnih država, koje su nastale ili bile izmijenjene kao posljedica te pobjede. Siva zona nacionalnih država iz 1918 je 1945 bila precizno ona pozornica zapadnog proširenja sovjetske imperije, a koja je u prvim godinama XXI veka postala teren proširenja Evropske Unije. Evropska Unija XXI veka se pokazala kao zajednička domovina nekadašnjih velikih carstava i njihovih bivših podanika, Većina nacionalnih elita je „povratak u Evropu“ vidjela kao zaokruženje nacionalnog oslobođena. Kao i ukrajinski revolucionari 2013, nacionalne elite su istorijsku povezanost između suverenosti i integracija puno prije shvatile nego većina njihovih novinara ili naučnika. Ovaj zaključak je bio još i ojačan jer je Evropska Unija takođe i odgovor na fundamentalne slabosti nacionalne države , koje su bile jasno vidive između 1920 i 1930, garancija je ravnopravnog ophođenja i zona je slobodne trgovine i slobode kretanja njenih građana. Ukrajini treba Evropa Ciljevi, koje je Ukrajina sebi zacrtala 2013 i 2014, posebno želja za asocijativnim ugovorom sa Evropskom Unijom, iz ovog ugla posmatrano dobijaju onda jasne konture. Mozda su građani Ukrajine čak više od drugih u stanju da cijene logiku evropskih integracija u najnovijoj formi. Ukrajina je bila i jeste u centru nekih od najbitnijih integracionih i dezintegracionih projekata XX vijeka u Evropi. Poslije Prvog svjetskog rata, uprkos ozbiljnog vojnog pregnuća, nije postala nacionalna država: umesto toga najveći dio današnje Ukrajine je postao dio Sovjetskog Saveza. Ukrajina je bila najveća njemačko-evropska kolonija Prvog svjetskog rata a u Drugom svjetskom ratu je trebalo biti da bude najveća njemačka kolonija. Ni jedna država na svijetu nije na svojoj koži jače osjetila akumulirani uticaj i posljedice transformacionih projekata njemačkih nacionalnih i sovjetskih internacionalnih socijalista od Ukrajine. U drugoj deceniji XXI vijeka Ukrajina je primer za jedinstvenu istorijsku granicu, koju Evropska Unija nije prekoračila. Može se mirno reći da je EU prevazišla podjele iz 1945 i 1918, ali nije prevazišla podjele iz 1917. Ni jedan kvadratni centimetar evropske teritorije, koji je prije rata pripadao Sovjetskom Savezu, se danas ne nalazi unutar EU. Satelitske države posleratnog doba su dio EU, kao i baltičke države, koje je Sovjetski Savez prisvojio prvo 1940 pa onda opet 1945. U tom smislu se Stalinova verzija unutrašnje kolonizacije pokazala trajnom. Od EU proširenja XXI vijeka se Ukrajina graniči sa četiri države Evropske Unije. Poput komunističkih država 1970-tih i 1980-tih i Ukrajina je potrošačko društvo, čiji građani imaju redovne kontakte sa daleko prosperitetnijim društvima na Zapadu. Ukrajinski cenralni problem odavni više nije komunizam nego u formi oligarhije ekstremna koncentracija bogastva u rukama malog broja ljudi, praćena odgovarajućom korupcijom. 2013 je perspektiva asocijativnog ugovora sa EU bila povezana sa velikim nadama, jer je shvaćena kao iskorak u pravcu pravne države. Politička teorija, na kojoj su se temeljile akcije na Majdanu, je bila prosta, no uprkos tome previđena: integraciona jednačina, koja kaže da su civilno društvo, država i Evropa posve zavisni jedni od drugih. Država treba civilno društvo da bi se uopste mogla kretati ka Evropi a Evropu treba da bi pobijedila korupciju. Integracije će ojačati suverenost, a suverenost integracije, ali ne u automatizmu i ne bez velikog broja ukrajinskih gradjana, spremnih da uđu u rizik. Putinova politika je neprijateljska prema EU U ljeto i jesen 2013 je ruska spoljna politika napravila zaokret i od tada ima za cilj dezintegraciju evropskog projekta. Na svoj način, ruske vođe su slijedile istu istorijsku logiku kao i građani Ukrajine: prepoznali su pozitivnu interakciju između civilnog društva, pravne države i Evrope. No, za razliku od ukrajinskih građana, ruske vođe žele da ovu interakciju unište, a ne da je ojačaju. Namjeru Ukrajine, da potpiše asocijativni ugovor sa EU, čiji je tekst Rusiji bio poznat minimum već godinu dana, je Moskva žurno preformulisala u akt uperen protiv interesa Rusije. Predsjednik Vladimir Putin je u novembru 2013 ubijedio tadašnjeg predsjednika Viktora Janukovića da ne potpisuje asocijaciju sa EU čime je ruska spoljna politika izazvala proteste, kojima je započela ukrajinska revolucija. Kremlj se tada nadao da ce moći da zadobije Ukrajinu za ruski konkurentski projekt EU: Evroazijsku Uniju. Formalno se tu radi o carinskoj uniji između Rusije i njenih pojedinih susjeda. Ali, ruski ministar soljnih poslova Sergej Lavrov je Evroazijsku Uniju predstavio kao ideološki sveobuhvatnu alternativu, kao „zajednički privredni i humanitarni prostor između Atlantika i Pacifika“, koji treba da zamijeni dekadentnu Evropsku uniju. Arhitekta Evroazijske Unije, Sergej Glazov, je rekao da je cilj ove Unije da spriječi Poljsku da „ukrajinsku teritoriju ponovo stavi pod svoju jurisdikciju“. Kad su Ukrajinci protestovali protiv toga što njihov Predsjednik nije potpisao asocijativni ugovor sa EU, je ruska propaganda udarila u talambase temu navodne propasti vrijednosti EU. Početkom 2014 se ruska propaganda cinično koncentrirala na poprilčno efektivne teme fašizma i geopolitike, a za početak je Evropljane i Ukrajince sa zluradošću proglasila za homoseksualce. Koren anti-Majdanske politike Rusije predstavlja ruska anti-EU politika. Rusija ne želi da anektira Donjeck i Lugansk Bilo je posve za očekivati da će se početna ruska politička pozicija, koja se sastojala u olajavanju demonstranata te finansijskim obećanjima ukrajinskoj vladi ukoliko uguši proteste, Moskvi vratiti kao bumerang. Tako je i bilo. Janukovićevi dikatorski zakoni iz januara 2014 i masakr koji su snajperisti počinili u februaru 2014 su proteste pretvorili u Revoluciju. Ruska rekacija -okupacija i aneksija Krima- je imala za cilj da izazove pad vlade u Ukrajini. Pošto se to nije desilo, Rusija je pokrenula separatiste u Lugansku i Donjecku. Kako Moskva u tim regionima, liše kriminalaca te lokalnih desnih i lijevih ekstremista, nije naišla na podršku stanovništva, čak ni lokalnih Rusa, Kremlj je bio prinuđen da interveniše sopstvenim trupama. Hiljade Ukrajinaca je potom izgubilo živote u ove dvije oblasti a više od milion građana su morali da odu u izbjeglištvo. Bez ikakve sumnje će ovaj rat još decenijama biti predmet debati istoričara. No takođe bez ikakve sumnje već sada je jasno da ga je otvorila široka dezintegraciona kampanja. Uprkos visokoparnih govora o pravima ruski govorećih građana i slične retorike, Moskva skoro da ne pokazuje interesa za realne sudbine tih ljudi, čiju je domovinu ruska intervencija uništila. Rusija ne pokazuje sklonost da anektira Lugansk i Donjeck i radije ostavlja ove regione u stanju permanentnog konflikta, koji kako Ukrajinu tako i Evropsku Uniju stavlja pred velike probleme. Različite predstave o civilnom društvu Najjasnija razlika između oba aktuelna velika projekta u Evropi, projekta integracije i projekta dezintegracije, je vidiva u političkom i retoričkom ophođenju prema slabijim državama. Evropska unija ima ponudu, kojom pospješuje reforme nudeći učlanjenje. Rusije, sa druge strane, je izgleda uložila u potlačavanje i razaranje, praćeno različitim formama jezika nejednakosti: Putinova teza, da su Rusi i Ukrajinci „jedan narod“, njegova argumentacija za realnost postojanja „Novorusije“ i „Ruskog svijeta“ ili njegova tvrdnja da je Ukrajina jedna „sklepana država“ a da je „ruska istorija“ začeta prije 1.000 godina na teritoriji današnje Ukrajine pa potom Glazejvljeva teza da Ukrajina uopšte ne postoji ili nikad nije postojala te da je u životu održavaju nacisti obučeni od Amerikanaca, pa ekstremna ali vrlo uticajna tvrdnja Aleksandra Dugina da Ukrajina pripada „Velikoj Rusiji“, a da Rusi sve ljude koji sebe doživljavaju kao Ukrajince treba prosto da poubijaju i istrijebe, ne bi li Rusija napokon ostvarila svoju istorijsku misiju. I razlike u retorici su vrlo primjetne. Dok politička etiketa EU zahtjeva insistiranje na jednakim pravima svih država-članica, ruska službena propaganda naglašava slabosti ukrajinske države i poriče Ukrajini posjedovanje kako nacionalnog identiteta tako i nacionalne istorije. Ciljevi su vidno različiti: EU želi da ojača suverenitet svojih članica i da ga tako ojačanog uveže u veću i jaču zajedničku kuću a Rusija želi da oslabi suverene države i vaspostavi negdašnju imperijalnu hijerarhiju. Intelektualna razlika između dva aktuelna projekta integracije i dezintegracije se sastoji u vjeri u civilno društvo kod prvog a kod drugog vjeri u jednu svjetsku zavjeru. Vjera u integraciju država u okviru EU nastupa po pravilu zajedno sa ubjeđenjem da je dobra politika upućena na civilno društvo. Revolucija na Majdanu je bila civilno društvo inspirisano mišlju da je civilno društvo, ukrajinska država i evropska integracija treba da predstavljaju međusobno ojačavajuću trijadu. Mainstream političkog razmišljanja na Majdanu je uspostavio vezu između individualnog činjenja, nacionalnog identiteta i političke normativnosti. Ruska reakcija na Majdan dopušta prepoznavanje sušte suprotnosti: za Rusiju je civilno društvo samo drugo ime za neprijateljski globalni uticaj. Za Putina i za ostale evropske Führere prije njega je Ukrajina zemlja, u kojoj se sukobljavaju kolonizacija i dekolonizacija, jedan lokalni osvajački projekat, opravdan kroz otpor protiv jednog globalnog hegemona i vezan za njega. Na jednoj strani Putin koristi tradicionalnu kolonijalnu retoriku da bi opravdao jedan tradicionalni kolonijalni rat protiv Ukrajine. Sa druge strane on tvrdi, da je taj isti njegov rat protiv Ukrajine samo izraz otpora protiv internacionalne američke zavjere. Rusija hoće imperiju 2014 je Rusija skoro pa zadobila klijentelističku državu u okviru EU (Mađarska), pokušala da ovoj priključi nove iz Evrope (Kipar, Grčka, Bugarska, Srbija, Austrija, Češka Republika, Slovačka), podržavala separatističke pokrete u okviru EU (UKIP i Škotska), pomagala nacionalno-populističke i desno-ekstremne partije, koje se zalažu za slabljenje EU (Front National, Jobbik itd) i dala legitimnost fašistima i neonacistima time što ih je pozvala da budu posmatrači na „referendumima“ koji su pratili invaziju Krima i jugoistočne Ukrajine a i da uzmu učešća i na ostalim od strane Rusije sponzorisanim projektima. Ophođenje predsjednika Putina sa istorijom izgleda da ima za cilj da u njoj prije traži idole nego lekcije. Posebnu pažnju je Putin poklonio godinama između 1938 i 1941, kada su nacionalno socijalistička Njemačka i internacionalno socijalistički Sovjetski Savez zajednički razbili tadašnji evropski sistem. Pokušaj razbijanja Ukrajine nevjerovatno liči na uspješno razbijanje Čehoslovačke 1938-39. Putin je čovjek koji je rehabilitovao pakt Hitler-Stalin, onaj savez između Njemačke i SSSR, koje su zajednički započele Drugi svjetski rat. Ruski projekt razbijanja Ukrajine i Evropske unije u ime jednog novog svjetskog poretka ne treba ni da šokira ni da zbunjuje. Naravno da je upitno, da li je ova dezintegracija uopšte u ruskom interesu, ali nema nikakve sumnje u to da se radi o politici, koja je utemeljena na odgovarajućem shvatanju istorije. Ako se na Majdanu radilo o spoju individualnog činjenja, suverenosti i Evrope, onda se na anti-majdanskim aktivnostima Rusije radi o propagandi, zavjeri i imperiji. Ako je Ukrajina već cijeli jedan vek zona u kojoj se evropska istorija globalizuje, onda se niko ne nema prava čuditi da je to i danas ponovo slučaj. Jedino realno pitanje glasi: Kako? Kao proširenje jednog evropskog projekta, koji suverenost prvo ojačava a onda spaja ili kao primjer ruskog (preciznije: kineskog!) projekta jedne hijerarhijske suverenosti, koja –kako kaza Karl Šmit- okončava monopolizovanu poziciju jednog „šupljeg pojma“ državne teritorije. Anti-globalizacione predstave Kremlja, posebno one, u kojima se radi o navodno svjetski agirajućoj zavjeri (Amerikanaca, oligarha, pedera, Jevreja....) u globalizacionim vremenima nailaze na veliki odjek. Uputi na nelogičnosti unutar ruske propagande ili između propagande i djelovanja Rusije ne rješavaju problem kao takav. Raniji protivnici liberalizma možda danas ne izgledaju pretjerano atraktivni, ali to ih očito ne sprječava da budu malj dezintegracija, kad zatreba. Autor je profesor na Univerzitetu Jejl, vodeći svjetski ekspert za istoriju Istočne Evrope Prevod: Mirko Vuletić
Bonus video:
