Pontifikat pape Franja, koji je preminuo u 89. godini, ostaće upamćen po nemilosrdnim borbama za moć i žučnim doktrinarnim sporovima između liberala i konzervativaca, koji su se vodili na najvišim nivoima Vatikana i Rimokatoličke crkve širom svijeta.
Ti sukobi, kao piše “Fajnenšl tajms”, vođeni u religijskom okruženju, preklapali su se sa sekularnim ideološkim i kulturnim borbama koje su zahvatile Sjedinjene Američke Države i druge demokratije u eri bujajućeg populizma i političke polarizacije između desnice i ljevice. Tokom Franjovog dvanaestogodišnjeg pontifikata, neslaganja unutar crkve o pitanjima poput savremenog seksualnog ponašanja, morala klera i liturgija postala su toliko izražena da je duh kompromisa, koji je opstajao još od Drugog vatikanskog sabora (1962–1965), počeo da djeluje kao daleka uspomena, ističe se u analizi.
Franjo je na više načina pomjerio granice. Argentinski prelat bio je prvi papa iz jezuitskog reda, nosilac viševjekovne tradicije osporavanja autoriteta i djelovanja s relativnom nezavisnošću od Vatikana. On nije bio samo prvi papa iz Latinske Amerike i zapadne hemisfere, već i prvi neevropski pontif od Grgura III, rođenog u Siriji, koji je vladao između 731. i 741. godine. U tom smislu, njegov dolazak na čelo Svete stolice 13. marta 2013. bio je odraz preusmjeravanja rimokatolicizma u savremenom dobu iz njegovog istorijskog uporišta u Evropi ka Amerikama, podsaharskoj Africi i Aziji, navodi list.
Kao i njegov njemački prethodnik Benedikt XVI, Franjo se neprekidno borio s nasljeđem Jovana Pavla II (1978–2005), drugog najdugovječnijeg pape u više od 2.000 godina dugoj istoriji Crkve. Tokom Jovanove vladavine nagomilali su se brojni problemi - od finansijskih skandala i seksualnog zlostavljanja u crkvenim redovima do sukoba oko doktrine i, prema riječima kritičara, prekomjerne centralizacije Crkve pod poljskim pontifom. Franjo, poznat po skromnom načinu života, izabrao je svoje papinsko ime kako bi podsjetio na poniznost svetog Franja Asiškog. Ipak, nikada nije oklijevao da se suoči sa protivnicima i snažno istupi po pitanju gorućih tema svoga vremena, ističe britanski list.
U posljednjim mjesecima svog pontifikata, Franjo je oštro kritikovao planove administracije Donalda Trampa za “masovne deportacije” migranata. U pismu američkim biskupima, koje su neki komentatori tumačili kao implicitnu kritiku na račun Džej Di Vensa, Trampovog katoličkog potpredsjednika, papa je osudio mjere koje “nelegalni status nekih migranata dovode u vezu s kriminalom”. Papa je Vensa primio u kratku privatnu audijenciju uoči svoje smrti na Uskršnji ponedjeljak. Potpredsjednik SAD takođe se sastao sa visokim crkvenim zvaničnicima koji su prenijeli zabrinutost Vatikana u vezi sa imigracionim politikama Vašingtona.
Kao još jedan snažan primjer papinog aktivizma FT navodi njegovu encikliku iz 2015. godine Laudato sì (O brizi za naš zajednički dom), dokument koji je prvi put postavio brigu za životnu sredinu na isti nivo sa ljudskim dostojanstvom i socijalnom pravdom u okviru vatikanske doktrine. Enciklika se nadovezivala na ranija upozorenja Benedikta, Jovana Pavla II i Pavla VI (1963–1978), ali je bila daleko direktnija. “Zemlja, naš dom, sve više liči na ogromnu gomilu prljavštine… Problem je što nam i dalje nedostaje kultura potrebna za suočavanje s ovom krizom. Nedostaje nam liderstvo sposobno da zakorači novim putevima… Na apokaliptična predviđanja više ne možemo reagovati s ironijom ili prezirom”, zapisao je Franjo.
Ako je takva retorika izazivala negodovanje skeptika u pogledu klimatskih promjena, ništa manje burna nije bila konzervativna reakcija na Amoris Laetitia (Radost ljubavi), apostolsku poruku koju je Franjo objavio 2016. godine. Manje autoritativan od enciklike jer je iznosio mogući pravac djelovanja, a ne obavezujuću doktrinu, ovaj dokument je otvorio mogućnost da razvedeni i ponovo vjenčani katolici dobiju pristup sakramentima, što je predstavljalo značajan raskid sa katoličkom tradicijom. Četiri konzervativna kardinala, Valter Brandmiler i Joahim Majsner iz Njemačke, Rejmond Berk iz SAD i Karlo Kafara iz Italije, preduzela su neuobičajeno prkosan korak: napali su Franjove ideje u privatnom pismu papi, koje su potom učinili javnim, podsjeća se u analizi.
Tokom narednih godina Berk je nastavio da bude trn u Franjovom oku, što je na kraju navelo papu da mu u novembru 2023. ukine pravo na vatikanski stan i platu. U još jednom znaku da papa gubi strpljenje s tvrdokornim kritičarima u američkoj Crkvi, otpustio je Džozefa Striklanda, teksaškog biskupa, iz njegove biskupije.
Franjo je često bio meta konzervativnih napada i zbog odluke da poništi Benediktovu inicijativu iz 2007. godine i ponovo uvede ograničenja na slavljenje pojedinih sakramenata prema starim latinskim obredima. Ipak, Franjo nije bio omiljen ni među progresivnim katolicima. Mnogi su njegov pristup pitanjima poput homoseksualnosti i uloge žena u Crkvi smatrali previše opreznim, piše FT.
Franjo je 2022. godine izrazio neslaganje s liberalnim tendencijama u njemačkoj Crkvi poznatim pod nazivom Sinodalni put, čije su odluke, između ostalog, uključivale pravilo da se crkveni zaposlenici ne mogu otpustiti zbog ulaska u istopolnu vezu ili ponovnog braka nakon razvoda. Prisjećajući se reformacije iz 16. vijeka, Franjo je poručio: “Kažem njemačkim katolicima: Njemačka već ima jednu veliku protestantsku crkvu, ali ne želim još jednu, jer neće biti tako dobra”.
U pokušaju da zacijeli podjele i postavi dugoročan pravac za budućnost, Franjo je sazvao sinod visokih prelata i laika u oktobru 2023. godine, kako bi se razgovaralo o najvažnijim pitanjima s kojima se suočavaju Crkva i njeni vjernici širom svijeta kojih je, prema procjeni Vatikana, bilo oko 1,39 milijardi 2022. godine. Najsnažniji predlog iz završnih dokumenata sinoda bio je poziv na veće učešće žena u upravljačkim pozicijama Crkve. Međutim, to je ostalo samo na nivou preporuke za papino razmatranje.
Franjo je rođen kao Horhe Mario Bergoljo 17. decembra 1936. godine u radničkoj četvrti Flores u Buenos Ajresu, od oca italijanskog imigranta i majke italijanskog porijekla. Kao najstariji od petoro djece, stupio je u jezuitski red kao novak 1958. godine, a od 1973. do 1979. bio je na čelu argentinske provincije reda. Za nadbiskupa Buenos Ajresa imenovan je 1998. godine. FT piše da je, uprkos nezavisnom duhu, pokazivao malo simpatija za ljevičarsku teologiju oslobođenja, koja se širila Latinskom Amerikom od 1950-ih. Ipak, postao je poznat kao “biskup favela” zbog insistiranja da sveštenici treba više da pomognu stanovnicima siromašnih četvrti.
U kasnijim godinama Franjo je optuživan da nije pružio otpor vojnoj diktaturi koja je vladala Argentinom od 1976. do 1983. i ubila hiljade protivnika u “prljavom ratu”. Konkretno, kritikovan je što navodno nije zaštitio dvojicu jezuitskih sveštenika koji su oteti i mučeni 1976. godine. Franjo je tvrdio da je djelovao iza kulisa kako bi spasao sveštenike i da je koristio crkvenu imovinu da skloni druge progonjene od strane vojne hunte. Ipak, 2000. godine je priznao da bi argentinska Crkva trebalo da “obuče odjeću javnog pokajanja za grijehe učinjene tokom godina diktature”.
Nakon što je postao kardinal 2001. godine, izabran je za papu 12 godina kasnije, na konklavi koju je izazvala Benediktova ostavka, prva dobrovoljna abdikacija jednog pape od 13. vijeka. Bilo je potrebno dva dana i pet glasanja da bi Franjo, tada u 77. godini, postao 266. papa u istoriji Crkve. Franjo je svoju ličnu poniznost istakao odlukom da živi u vatikanskom domu za goste, umjesto u raskošnim papinskim apartmanima Apostolske palate Svete stolice. Benedikt je, međutim, odlučio da nastavi da boravi unutar Vatikana, čime je postao žarišna tačka konzervativnog otpora reformskom pravcu pape Franja. Benediktova smrt u decembru 2022. u 96. godini života poslužila je kao uvod u Franjov kasni obračun sa Berkom i drugim ultrakonzervativnim kritičarima.
U isticanju siromaštva, nepravde i globalne nejednakosti, Franjo je slijedio linije koje su postavili njegovi prethodnici, uključujući Jovana Pavla II i Benedikta. Ipak, kako navodi FT, republikanci u SAD i drugi konzervativci optuživali su Franja da je portparol liberalne kosmopolitske elite. Neki su tvrdili da Franjo, namjerno ili ne, prikriva homoseksualnu subkulturu unutar sveštenstva, koja je omogućila raširene slučajeve seksualnog zlostavljanja i time ozbiljno narušila ugled Crkve u Australiji, Irskoj, SAD i drugim zemljama.
Na početku svoje službe Franjo je izazvao kontroverze komentarom da nije na njemu kao papi da osuđuje homoseksualce. “Ko sam ja da sudim?”, rekao je. U knjizi iz 2016. Ime Božje je milosrđe, pojasnio je: “Ljude ne bi trebalo definisati samo prema njihovim seksualnim sklonostima. Ne zaboravimo da bog voli sva svoja stvorenja i da smo svi predodređeni da primimo njegovu beskrajnu ljubav”.
Franjo je posvetio mnogo pažnje međunarodnim odnosima i postigao djelimičan proboj u vatikansko-kineskim odnosima 2018. godine sporazumom kojim je regulisan status sedmorice kineskih biskupa koje Rim nije priznavao. Kao prvi papa koji je posjetio Arapsko poluostrvo, radio je na popravljanju štete u katoličko-muslimanskom dijalogu koju je izazvao Benedikt kada je 2006. godine citirao vizantijskog cara iz 14. vijeka koji je islam povezao s nasiljem.
Franjo je takođe pokušao da pokaže da je Vatikan pod njegovim vođstvom ozbiljan u borbi protiv finansijskog kriminala. On je 2020. godine natjerao kardinala Đovanija Anđela Bečua, moćnog italijanskog prelata, da podnese ostavku zbog sumnje u pronevjeru crkvenih sredstava. Bečuu je u decembru 2023. izrečena zatvorska kazna od pet i po godina, prvi kardinal koji je osuđen na sudu Svete stolice otkako je Vatikan postao grad-država 1929. godine.
FT navodi da takvi prestupi imaju dugu istoriju u Vatikanu te da je u knjizi “Nada: Autobiografija”, koju je objavio početkom 2025. godine, Franjo otkrio da mu je Benedikt na početku pontifikata predao “veliku bijelu kutiju” sa dokumentima o “slučajevima zlostavljanja, korupcije, mračnih poslova, prestupa”.
Franjo je u martu 2022. godine najavio reformu Kurije, centralnog administrativnog tijela Svete stolice. Kongregacija za doktrinu vjere, koja je bila središte teološkog konzervativizma i discipline pod Jovanom Pavlom II i Benediktom, preimenovana je, reorganizovana i dobila dodatnu odgovornost - zaštitu maloljetnika. Kardinal Šon O’Mali, bostonski nadbiskup, rekao je: “Prvi put papa Franjo je učinio zaštitu i brigu o maloljetnicima temeljnim dijelom strukture centralne uprave Crkve - Rimske kurije.” Franjo je pokazao i više spremnosti od prethodnih papa da se suprotstavi teškim aspektima istorije Crkve. Pristao je da otvori arhive iz perioda pontifikata Pija XII (1939–1958), pape koji je ponekad optuživan da nije pružio dovoljnu pomoć Jevrejima tokom holokausta. U martu 2023. godine Vatikan je formalno odbacio “doktrinu otkrića”, sadržanu u papskim dekretima iz 15. vijeka, koja je korišćena kao opravdanje za evropski kolonijalizam.
Na te i druge načine Franjo je pokušavao da raščisti neke od ruševina iz prošlosti Crkve. Ipak, ni u mišljenju ni u djelovanju, kako zaključuje “Fajnenšl tajms”, nije bio onaj ultraliberalni demon kakvim su ga zamišljali savremeni konzervativci.
Bonus video:
