Nacionalizam se obično posmatra kao domen desničarske politike i dugo je bio kamen temeljac autoritarnih i fašističkih režima širom svijeta. U demokratskim zemljama pojam "nacionalizam" povezuje se s nacionalnim šovinizmom - vjerovanjem u urođenu superiornost sopstvene nacije i njenih građana - ali slika je složenija nego što se na prvi pogled čini.
Za početak, teško je povući jasnu granicu između patriotizma i nacionalizma osim po stepenu intenziteta. Većina nas, ipak, može da prepozna razliku između ljubavi prema domovini i oštrijih, često isključivih ili ksenofobičnih postulata ekstremnog nacionalizma. Patriotizam se može posmatrati kao blagi oblik nacionalizma, ali radikalni nacionalizam često prerasta u ksenofobiju.
Situaciju dodatno komplikuje poddržavni ili manjinski nacionalizam - sasvim drugačiji fenomen koji se često povezuje s ljevičarskim i progresivnim idealima. Brojne političke partije i ideologije - u Evropi, Americi i drugdje - koriste izraz "nacionalista" bez ikakvih konotacija krajnje desničarskih ubjeđenja. Umjesto toga, naciju prikazuju kao oslobodilačku silu koja teži ostvarivanju samoopredjeljenja za određenu teritoriju.
Primjeri uključuju Nacionalnu partiju u Surinamu (osnovanu 1946), Baskijsku nacionalističku partiju (1895), Škotsku nacionalnu partiju (1934) i Galicijski nacionalistički blok (1982). Neki od najistaknutijih evropskih ljevičarskih pokreta, poput irske partije Šin Fejn, izrazito su nacionalistički, dok drugi, poput velške stranke Plaid Cymru, zastupaju ekosocijalističke principe.
To ne znači da su manjinski ili poddržavni nacionalizmi imuni na uticaj radikalne desnice. Belgijska partija Vlaams Belang i Katalonski savez predstavljaju savremene primjere desničarskog manjinskog nacionalizma. Ako se osvrnemo unazad, Organizacija ukrajinskih nacionalista i Flamanska nacionalna unija zauzimale su sličan politički prostor u međuratnom periodu.
Uprkos tim nijansama, nacionalistička ideologija često lako sklizne ka fašizmu. Preporod etničkog nacionalizma krajem dvadesetog vijeka dodatno je ojačao tu povezanost, često se izražavajući kroz pojmove nativizma i populizma, iz kojih su proistekli pokreti različitih oblika - od Trampove parole "Učinimo Ameriku ponovo velikom", preko Putinovog iredentizma, do hindu nacionalizma (hindutva) u Indiji.
Malo ko bi osporio da je nacija u središtu fašizma i da je nacionalizam stub svakog fašističkog pogleda na svijet. Međutim, odnos između nacionalizma i fašizma ostaje nedovoljno istražen. Moje istraživanje nastoji da to ispravi, pažljivo ispitujući vezu između različitih predstava o naciji i ideoloških sadržaja fašizma.
Etnički nacionalizam i rađanje fašizma
Fašistička ideologija često se smatra neizbježnim ishodom oblika etničkog nacionalizma iz 19. vijeka. Podstaknut evropskim imperijalizmom i Velikim ratom, princip nacije postajao je sve šovinističkiji, rasističkiji i ksenofobičniji.
Ova etnička transformacija nacionalizma bila je ključna da on postane oruđe fašizma, kao i centralni argument različitih verzija radikalne desnice - od "fašizovane" konzervativne misli do otvorenijih oblika autoritarne vladavine.
U većini teorija fašizma, nacionalizam se svodi na pojednostavljeni izraz koji naciju zamišlja kao organsku cjelinu, u kojoj su kriterijumi pripadnosti zasnovani na "objektivnim" istinama kao što su jezik, krv i tlo, istorija i tradicija.
Međutim, elementi poput porijekla, istorije i teritorije nisu isključivo rezervisani za fašistička ili autoritarna shvatanja nacije. Mnoge od tih komponenti mogu se pronaći i u liberalnim i republikanskim definicijama nacije, koje obično podrazumijevaju postojanje "kulturne zajednice" u čijim se etničkim i teritorijalnim granicama gradi zajednica građana.
Zaista, mnoge od progresivnih političkih snaga koje u Evropi danas jačaju - poput Šin Fejna u Irskoj - vuku porijeklo iz radikalnog nacionalizma s početka dvadesetog vijeka, ali danas promovišu tolerantno i otvoreno shvatanje društva koje predstavlja potpunu suprotnost fašizmu.
Zato je tačno da je svaki fašista nacionalista, ali nije svaki nacionalista, pa čak ni potencijalno, fašista. To otvara pitanje kako tačno fašizam koristi nacionalizam da ostvari svoje ciljeve? Po mom mišljenju, postoji specifična fašistička predstava i upotreba nacionalizma.
Fašistički nacionalizam u pet tačaka
Fašisti naciju vide kao jedinstvenu organsku cjelinu koja povezuje ljude ne samo porijeklom, već i trijumfom volje. Tako je nacija pokretačka, ujedinjujuća sila koja mobiliše mase ka zajedničkom cilju. Ali fašisti takođe moraju da prisvoje nacionalizam u sopstvene svrhe.
Da bi služio fašizmu, pojam nacije mora biti usklađen sa osnovnim načelima fašističke ideologije: idejom revolucije, korporativističkom predstavom društvenog poretka, čistoćom rase (definisane bilo u biološkom, bilo u kulturnom smislu) i društvenom važnošću iracionalnih vrijednosti. Raznolikost nacionalističkih tradicija takođe objašnjava veliki stepen geografske raznolikosti fašizma.
Iako su sastavni elementi nacionalizma stari, fašizam ih je kombinovao u nešto novo. Tako je nastao tzv. "generički" fašistički pojam nacije, koji se može razložiti na najmanje pet specifičnih karakteristika:
1. Paravojna predstava društvenih veza i nacionalnog karaktera
Nacija postoji u stalnom stanju vojne pripravnosti, što znači da se vojničke vrijednosti poput discipline, jedinstvene komande i žrtvovanja postavljaju iznad svih individualnih prava. Cjelokupan društveni poredak i priroda njegovih veza oblikovani su u paravojnom duhu - društvo postaje kasarna.
To takođe objašnjava izraženu težnju fašizma ka teritorijalnoj ekspanziji, osvajanju imperije i vođenju ratova - sve to pruža zajednički cilj koji služi da naciju trajno ujedini i drži u stanju stalne mobilizacije.
2. Darvinističko shvatanje nacionalnog i međunarodnog društva zasnovano na principu "opstanka najsposobnijih"
Ovo vodi ka isključivanju "drugih" (na osnovu rase, kulture, jezika i dr.), vjerovanju u neograničeni suverenitet sopstvene nacije i opravdavanju nasilja prema unutrašnjim i spoljnim neprijateljima. Imperijalizam se ovdje javlja kao prirodna posljedica afirmativnog karaktera nacije.
3. Nacija iznad svega, pa i religije
Fašističke vlasti u teoriji su uvijek nezavisne od religije. Gdje god su preuzeli vlast, većina fašističkih pokreta je ulazila u određene sporazume s crkvom, ali fašizam bogu i religiji uvijek pripisuje podređeno mjesto u svojoj hijerarhiji vrijednosti. Nacija je uvijek na vrhu.
4. Jedinstvo države, kulture i nacije
Što se tiče odnosa između nacije i države, fašistička nacija nije ni iznad ni ispod države. Ona se istovremeno poistovećuje sa državom i prevazilazi je - riječ je o svojevrsnom "nacional-etatizmu".
5. Slijepa vjera u harizmatičnog vođu
Ideja fašističke nacije zahtijeva apsolutno povjerenje u jednog, svemoćnog vođu. U nacističkoj Njemačkoj to je bio Führerprinzip - načelo po kojem riječ vođe prevazilazi svaki pisani zakon.
Time se lik nacionalnog heroja ili oca nacije iz devetnaestog vijeka preobražava u nešto mnogo uzvišenije. Fašistički vođa prisvaja i oličava osobine svih prethodnih nacionalnih heroja.
Autor je profesor savremene i moderne istorije na Univerzitetu u Santjago de Komposteli
Prevod: A. Š.
Bonus video:
