Crna Gora još nema razvijen zakonodavni okvir za borbu protiv dezinformacija, iako su one prisutne u velikoj mjeri, najčešće u kontekstu domaće politike i u službi političkih partija, kako domaćih, tako i onih iz regiona.
To je zaključak glavnog i odgovornog urednika platforme Raskrinkavanje.me Darvina Murića, koji objašnjava da “u zemlji u kojoj institucije žmure na širenje lažnih vijesti, borba protiv dezinformacija mahom je prepuštena nevladinom sektoru i građanskim inicijativama”.
Raskrinkavanje.me, platforma koja u Crnoj Gori postoji od 2018. godine, pokrenuta je od strane Centra za demokratsku tranziciju (CDT) sa jasnim ciljem: borba protiv dezinformacija, manipulacija građanima putem medija i društvenih mreža, kao i suzbijanje stranih uticaja.
Kako kaže Murić, broj onih koji prate njihov rad svakodnevno raste. Iako ne djeluju kao mejnstrim medij, niti im je cilj da jure za velikim brojkama, jer se finansiraju isključivo kroz projekte, a ne komercijalne oglase, njihov uticaj u javnosti je, tvrdi, sve veći.
“Sa zahtjevima za provjere javljaju nam se i građani, i novinari, i političari, što pokazuje da se naš rad prati i cijeni. Ipak, i dalje postoji ozbiljno nerazumijevanje naše uloge. Građani često pogrešno vjeruju da smo neka vrsta ‘cenzora’ koji uklanjaju sadržaj sa mreža i medija, što dovodi do neprijatnih situacija, naročito sa onima čije objave budu označene kao dezinformacije”, objašnjava Murić.
Raskrinkavanje.me ne štede ni mediji koji proizvode najviše dezinformacija, kao ni neki političari. Najveći izazov je, kaže Murić, veliki broj dezinformacija i odsustvo institucionalne reakcije.
On opaža da u Crnoj Gori dominira pristrasno i obojeno izvještavanje, dok su manipulacije i dezinformacije najčešće politički motivisane.
“Uglavnom su u funkciji političkih partija, naročito onih koje su na vlasti, uključujući i one u susjednoj Srbiji. To nas vodi do zaključka da se vlast često brani dezinformacijama”, kaže Murić.
U radu se oslanjaju na klasične metode novinarskog istraživanja i provjere izvora, iako postoje određeni alati koji omogućavaju otkrivanje manipulacija, poput analize fotografija i detekcije sadržaja koji je generisala vještačka inteligencija. Međutim, ključna metoda i dalje ostaje temeljno novinarsko istraživanje.
Najviše posla uoči izbora
Najviše posla, prema Murićevim riječima, imaju uoči izbora i tokom tenzičnih događaja. Podsjeća na situacije kada su pravovremeno razotkrili lažne vijesti koje su mogle izazvati ozbiljne posljedice, poput lažne informacije o napadu policije na majku sa djetetom u Nikšiću, ili tvrdnji o pucanju na policiju tokom ustoličenja na Cetinju.
Društvene mreže su, prema Murićevim riječima, rasadnik dezinformacija i na njima neodgovorni pojedinci konstantno kreiraju i šire neistine. Odgovornosti, osim nekih sankcija za one koji konstantno dezinformišu, a koje postoje na Fejsbuku i Instagramu, nema. Zbog toga je konstantno upozorenje za korisnike mreža i medije da im mreže bez najstrože i najtemeljnije provjere ne smiju biti izvor informacija.
Raskrinkavanje.me ne bira medije koje prati, već vijesti koje analiziraju. Mnogi mediji prenose njihove analize i često ispravljaju greške nakon njihovih intervencija. Međutim, oni koji najviše dezinformišu ih redovno targetiraju, iako, paradoksalno, često priznaju greške nakon njihovih objava.
“Mi nismo policija, niti konkurencija medijima, već radimo isti posao, borimo se za objektivno informisanje... Kada je riječ o institucionalnoj podršci, stav je jasan - zakonski okvir za borbu protiv dezinformacija ne postoji. Istraživanje koje smo sproveli pokazalo je da skoro polovina građana vjeruje da Vlada širi dezinformacije, što dodatno otežava borbu”, objašnjava glavni i odgovorni urednik crnogorske platforme za razotkrivanje lažnih vijesti.
Stavljanje medija u isti koš jedan od ciljeva dezinformacija
Početak borbe protiv dezinformacija u Crnoj Gori, kaže Murić, polazi od toga da institucije treba da priznaju da postoji problem. Crna Gora, prema njegovim riječima, treba da prati trendove EU.
“Prije svega, treba da priznaju da imamo problem sa dezinformacijama i prestanu da proizvoljno lijepe etiketu lažnih vijesti na izvještavanje koje im se ne sviđa. Onda nam treba promjena zakona u koje bi uopšte i uveo pojam dezinformisanja, pa mehanizam odgovornosti. Naravno, mi nismo za represiju, već za pronalaženje adekvatnog modela odgovornosti. Takođe, neophodno je da Crna Gora prati trendove EU koja ima Akt o digitalnim uslugama, kojim se regulišu i mreže, i uskladi svoje zakone sa evropskim. Iz svega pobrojanog se vidi da smo daleko od institucionalne borbe protiv dezinformacija”.
Iako građani često šalju predloge na provjeru, glavni i odgovorni urednik Raskrinkavanje.me primjećuje da “ima dosta apatije i stavljanja svih medija u isti koš, po principu svi lažu”. To je, tvrdi on, opasno i “jedan od ciljeva dezinformisanja da se građanima proda takav stav”.
Murić kaže da “svako može da nasjedne na dezinformaciju”. Upravo zbog toga, sugeriše, svaku informaciju treba provjeriti u što više izvora, medija, izjava…
“To je osnova svega. Ako neko piše o vakcinama, provjerite to na sajtu nekog univerziteta, bolnice, zdravstvene institucije. Ako neko piše o politici, pročitajte o istoj temi na tri-četiri različita portala... Na kraju krajeva, pošaljite sumnjivu objavu nama ili bilo kojoj drugoj faktčekerskoj organizaciji u regionu”, poručuje Murić.
Raskrinkavanje.me je dio Međunarodne mreže za provjeru informacija (International Fact-Checking Network - IFCN), Evropske mreže standarda za provjeru činjenica (European Fact-Checking Standards Network - EFCSN), kao i dio Evropskog kodeksa standarda za nezavisne organizacije za provjeru činjenica. Dio je i regionalne mreže za borbu protiv dezinformacija - SEECheck, čije su članice organizacije koje vode slične platforme: Zašto ne iz Bosne i Hercegovine, KRIK i Fake News Tragač iz Srbije, Faktograf iz Hrvatske, MOST iz Sjeverne Makedonije i Oštro iz Slovenije. Partneri su Facebooka za Crnu Goru, u okviru njihovog Third Party Fact-Checking programa, koji trenutno ima 70 učesnika koji provjeravaju činjenice na 50 jezika širom svijeta.
Građani rad institucija ocjenjuju kao loš
Građani/ke Crne Gore u zabrinjavajuće visokom broju vjeruju u teorije zavjere i propagandne narative, poput toga da globalne elite namjerno izazivaju zdravstvene krize ili da je homoseksualnost bolest. To su, kako je na sajtu CDT napisala Jelena Jovanović, izvršna urednica portala Raskrinkavanje.me, pokazalo istraživanje javnog mnjenja. Istraživanje je za potrebe CDT sproveo Institut Damar u periodu od 22. februara do 4. marta ove godine na uzorku od 1.008 ispitanika.
Građani su loše ocijenili rad institucija u borbi protiv dezinformacija, pa kako navodi Jovanović, i dalje dominiraju negativne ocjene po pitanju rada institucija u borbi protiv dezinformacija.
Tako, oko 60 odsto građana/ki smatra da državne institucije u većoj ili manjoj mjeri izbjegavaju efikasnu borbu protiv dezinformacija jer mogu imati političku ili društvenu korist od njih. Nasuprot tome, manje od petine (19,3 odsto) smatra da to nije slučaj, dok 21,3 odsto građana/ki nema stav o tom pitanju.
Na pitanje kakav je rad državnih institucija u borbi protiv dezinformacija, više od polovine, 58,5 odsto građana/ki, kaže da je rad institucija loš ili veoma loš, svega 16,3 odsto kaže da je izuzetno dobar i dobar, dok četvrtina (25,2 odsto) kaže da ne zna.
Veliki broj građana/ki (85,1 odsto) podržava ideju veće državne regulacije društvenih mreža kao mjeru borbe protiv dezinformacija, dok svega 14,9 odsto se u manjoj ili većoj mjeri ne slaže sa tim.
“Većina građana/ki se nije izjasnila pozitivno u ulozi globalnih tehnoloških kompanija u kontroli dezinformacija. Naime, 30 odsto građana/ki smatra da globalne kompanije poput Facebooka i X-a direktno omogućavaju širenje dezinformacija, 10,4 odsto da to čine nenamjerno, i svega 9,3 odsto kaže da one pomažu u suzbijanju dezinformacija. Petina (20,9 odsto) vidi njihovu ulogu kao neutralnu, dok se znatan dio (27,4 odsto) nije mogao opredijeliti po ovom pitanju”, napisala je Jovanović.
Tekst je dio projekta RADIKAL(NO) 2 - Unapređenje kapaciteta OCD aktera u polju medijske i informacione pismenosti MIP koji sprovodi Mreža za otvoreni dijalog u partnerstvu sa Institutom za društveno politička istraživanja Analitico koji je podržan kroz regionalni program “Naši mediji: Akcija civilnog društva za stvaranje medijske pismenosti i aktivizma, protiv polarizacije i promovisanja dijaloga”, koji realizuju uz finansijsku podršku Evropske unije partnerske organizacije SEENPM, Albanski medijski institut, Mediacentar Sarajevo, Vijeće za štampu Kosova, Institut za medije Crne Gore, Makedonski institut za medije, Novosadska novinarska škola, Mirovni institut i Bianet, a koji je kofinansirala Evropska unija i Ministarstvo javne uprave Crne Gore.
Sadržaj ovog teksta je isključivo odgovornost Mreže za otvoreni dijalog i Instituta za društveno politička istraživanja Analitico i ne odražava nužno stavove Evropske unije i Ministarstva javne uprave Crne Gore.
Bonus video:
