Kvalitet vode jedan je od kriterijuma koje Crna Gora mora da ispuni kako bi zatvorila Poglavlje 27 - Životna sredina i klimatske promjene. Izgradnja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda (PPOV) ključna je za očuvanje zdravlja stanovništva i zaštitu životne sredine.
Trenutno je u Crnoj Gori operativno deset PPOV-a (Podgorica, Mojkovac, Budva, Herceg Novi, Nikšić, Pljevlja, Šavnik, Berane, Žabljak, te zajedničko postrojenje za Tivat i Kotor). Međutim, PPOV u Herceg Novom i Pljevljima funkcionišu na neophodnom minimumu, pri čemu linije za obradu mulja nijesu završene, a postrojenja u tim gradovima nemaju upotrebnu dozvolu.
U Podgorici je opterećenje sakupljenih otpadnih voda približno dvostruko veće od kapaciteta postojećeg kolektora koji je star 46 godina, a izgradnju novog prate problemi iako su već uložena značajna sredstva. Na teritoriji glavnog grada ima 90.309 priključaka na gradski vodovod, dok od tog broja samo 58.718 ima priključak i na fekalnu kanalizaciju, tako da se voda sa više od 30.000 priključaka direktno uliva u rijeku Moraču, zagađujući pored nje i Skadarsko jezero.
U skladu sa Poglavljem 27, Crna Gora je postavila cilj da se do 2035. godine stopa priključenosti na kanalizacioni sistem poveća na 93 odsto. Stanje iz 2024. godine govori da je samo 55,8 odsto stanovništva obuhvaćeno sistemima za prikupljanje otpadnih voda. Još je gore sa sekundarnim tretmanom otpadnih voda koji je na 33 odsto, a tercijarni na svega 22,9 odsto ukupnog opterećenja.
Vladin Plan upravljanja otpadnim vodama (2020-2035) predviđa izgradnju i 885 kilometara kolektorske mreže i 29 postrojenja kako bi se do 2035. obezbijedilo potpuno prečišćavanje otpadnih voda u svim opštinama.
Ovo će biti skup poduhvat jer su ukupni investicioni troškovi predviđeni na 472 miliona eura. Planirano je da se iz EU fondova finansira 54 odsto projekta, a 43 odsto iz nacionalnih izvora. Prema dostupnim podacima, koje je Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) analizirao, do sada je potrošena polovina ukupne sume, a nijedno postrojenje nije do kraja privedeno namjeni, a pojedine opštine nijesu ni počele sa realizacijom projekata za prečišćavanje otpadnih voda.
Na ozbiljan izazov kvaliteta vode, te neadekvatnu izgradnju i funkcionisanje postojećih PPOV-a, ukazala je u maju ove godine Koalicija 27. To se navodi u izvještaju iz sjenke za Poglavlje 27, koje je sačinila ova kolacija koja okuplja najznačajnije organizacije koje se bave zaštitom životne sredine.
Milija Čabarkapa, izvršni direktor NVO Eko-tim, za CIN-CG ističe da su dosadašnje aktivnosti djelimične i neravnomjerno raspoređene, uz velike razlike u dinamici i pristupu među opštinama.
On smatra da, iako je usvojen jasan strateški pravac i pokrenut niz projekata, njihova realizacija je često usporena zbog administrativnih prepreka, finansijskih ograničenja i nedovoljne međuinstitucionalne koordinacije.
Pljevlja: Višegodišnji izazovi, djelimična funkcionalnost i nova ulaganja
“Jedan od problema predstavlja slučaj Pljevalja, gdje, uprkos tome što je PPOV izgrađen, postrojenje ne funkcioniše u punom kapacitetu, jer kanalizacioni sistem ne odgovara projektovanim uslovima. Takođe, dolazi do miješanja različitih vrsta voda”, ukazuje Čabarkapa.
Šef PPOV-a u Pljevljima, specijalista mašinstva Admir Ibragić kaže za CIN-CG da višegodišnja saga oko izgradnje i stavljanja u punu funkciju PPOV u Pljevljima još uvijek nije završena. Iako je objekat projektovan kao moderna stanica za kapacitet od 28.000 stanovnika, sa mogućnošću proširenja do 42.000 stanovnika, do danas se suočava sa ozbiljnim infrastrukturnim i operativnim problemima.
“Zbog obustave radova i nefunkcionisanja linije za mulj i linije za gas, PPOV nije mogao dobiti upotrebnu dozvolu, niti proći tehnički prijem. Zbog toga je Opština Pljevlja raspisala tender za ‘Izvođenje preostalih radova na izgrađenom PPOV-u’ u iznosu od 483.000 eura, na kojem je angažovana firma Tehnika plast iz Beograda. Ona bi, u saradnji sa novom komisijom za tehnički prijem trebalo da pronađu rješenje za dobijanje upotrebne dozvole”, navodi za CIN-CG šef PPOV-a.
Problemi sa ovim postrojenjem počeli su kada je španska kompanija Aqualia Infrastructuras, napustila gradilište u maju 2020. godine, ostavljajući postrojenje nedovršenim. Španci su otišli zbog dodatnih troškova, jer je u postrojenje dolazila više otpadnih voda od projektovanih zbog nerazdvojenosti kanalizacione i atmosferske kanalizacije. Ipak, krajem iste godine PPOV je djelimično pušten u rad zahvaljujući angažmanu nikšićke firme Mont-energo.
Ibragić objašnjava da zbog nefunkcionalnosti ključnih segmenatam linije mulja i linije gasa, postrojenje nije moglo proći tehnički prijem niti dobiti upotrebnu dozvolu. Opština Pljevlja je zbog toga raspisala tender za dovršetak radova, koji je pripao beogradskoj firmi Tehnika plast. Radovi su finansirani iz sredstava koja su preostala od prethodnog izvođača, a završeni su u aprilu 2023. godine. Međutim, ni ti radovi nijesu riješili sve probleme.
Trenutno u pljevaljskom postrojenju funkcioniše linija vode, koja prečišćava otpadnu vodu od nečistoća poput krpa, pijeska, masti i ulja, kao i dio linije mulja koji omogućava dobijanje mulja kao finalnog proizvoda na centrifugalnim dekanterima. Međutim, linija gasa i značajan dio linije mulja, uključujući primarni taložnik, rezervoare i digestore i dalje su van funkcije.
Do danas, u projekte vezane za prikupljanje i prečišćavanje otpadnih voda u Pljevljima uloženo je oko 7,5 miliona eura. Najveći dio sredstava, 6,5 miliona, odnosi se na izgradnju samog PPOV, dok je dodatnih milion utrošeno na izgradnju glavnog fekalnog kolektora dužine pet kilometara.
U 2024. godini izdvojeno je još 247.000 eura za nastavak izgradnje i modernizacije kanalizacione mreže. Paralelno, u toku je izrada projekta za drugu fazu kanalizacione mreže, koji podrazumijeva razdvajanje fekalne i atmosferske kanalizacije, kao i proširenje postojeće mreže u dužini od 42 kilometra. Vrijednost ovog projekta procijenjena je na gotovo 9,6 miliona eura.
Bez postrojenja 14 opština
I u 14 opština, koje su tek u ranoj fazi realizacije projekta prečišćavanja voda, prisutni su brojni problemi. Tako je mnogo otvorenih pitanja u Rožajama. Izazove prate i radovi na postrojenju koje će koristiti zajedno Gusinje i Plav. Radovi u Kolašinu još nijesu počeli jer se na tender za izgradnju PPOV nije javila nijedna firma, iako su sredstva uglavnom obezbijeđena.
“Važno je da se uslovi ispune već sada, jer razvoj i sprovođenje ovakvih projekata zahtijevaju godine rada i blisku koordinaciju između centralnih vlasti i opština koje će biti vlasnici i operateri ovih postrojenja”, poručuju iz Delegacije EU za CIN-CG. Vjeruju i da Crna Gora može dostići cilj da svaka opština ili naselje sa preko 2000 stanovnika može do 2035 izgraditi PPOV “pod uslovom da postoji jasna politička posvećenost ovom prioritetu, kao i da se obezbijede potrebni finansijski i ljudski resursi”, saopštili su iz Delegacije Evropske unije.
Ekološki aktivista Milija Čabarkapa kaže da trenutna situacija u oblasti PPOV-a u Crnoj Gori ukazuje na određene pomake, ali i ozbiljne izazove. “Iako je uspostavljen solidan zakonodavni i strateški okvir, praksa pokazuje da je pokrivenost stanovništva uslugama prečišćavanja i dalje niska.”
U izvještaju iz sjenke, koje su sačinile organizacije civilnog društva, Koalicije 27, upozorava se na to da “iako je Akcionim planom za Poglavlje 27 predviđeno uspostavljanje sistema izvještavanja o sprovođenju ovog plana, do danas nije uspostavljena praksa redovnog objavljivanja izvještaja, a posljednji dostupni izvještaj datira iz 2020. godine, što ukazuje na potrebu za većom transparentnošću i institucionalnim praćenjem realizacije planiranih obaveza’’.
Brojni problemi
“Tehnički gledano, preuzete obaveze prema EU je moguće ispuniti, ali to zavisi od brojnih faktora, kao što su obezbjeđivanje stabilnog finansiranja, jačanje lokalnih i državnih kapaciteta, efikasnije upravljanje projektima i postojanje političke volje. Bez koordinisanog pristupa i angažovanja svih aktera, postoji realan rizik da zacrtani rokovi, uključujući i ključni datum, 31. decembar 2035. godine, neće moći biti ispoštovani”, ukazuje Čabarkapa.
On navodi da su problemi brojni i višeslojni. Među najizraženijima su finansijska ograničenja, naročito na lokalnom nivou, koja često usporavaju ili onemogućavaju radove.
Proceduralne komplikacije, poput dugotrajnih procedura javnih nabavki, neriješenih imovinsko-pravnih odnosa i neusklađene projektne dokumentacije, dodatno otežavaju realizaciju planova.
Otpor lokalnih zajednica prema izgradnji PPOV-a na određenim lokacijama često se javlja tek u poodmakloj fazi projekta, što može dovesti do kašnjenja, pa čak i do potpunog prekida realizacije. O višegodišnjem protivljenju mještana Botuna izgradnji novog postrojenja za Podgoricu u ovom mjestu, CIN-CG je već detaljno pisao.
Pored toga, prisutni su i tehnički izazovi, kao što su razlike između projektovanih i stvarnih karakteristika otpadnih voda, što može ugroziti funkcionalnost postrojenja.
Nedovoljna uključenost javnosti i slab kapacitet za upravljanje ovako kompleksnim projektima dodatno komplikuju situaciju.
Spora realizacija u Rožajama i Kolašinu
Opština Rožaje je u finalnoj fazi pripreme za realizaciju projekta izgradnje sistema za tretman otpadnih voda. Tehnička dokumentacija je u postupku revizije, a paralelno se priprema i tenderska dokumentacija za izbor izvođača. U toku je i postupak izbora nadzornog organa za praćenje radova, s obzirom na složenost objekta.
Zanimljivo je da u ovoj opštini pripreme za realizaciju PPOV traju još od 2012. godine i do sada je uloženo nekoliko miliona iz državnog, opštinskog i donatorskih budžeta. A postrojenje još nije ni na vidiku. Nakon što je izrađen idejni i glavni projekat uslijedile su višestruke revizije studija izvodljivosti 2012, 2019. i 2022. godine. Urađeni su i elaborati o procjeni uticaja na životnu sredinu i eksproprijaciju. Od konkretnih stvari urađena je samo obaloutvrda rijeke u gradskom jezgru i tri studije izvodljivosti što je koštalo 1,6 miliona.
Zbog geoloških i hidroloških ograničenja, prvobitno gravitaciono rješenje odbačeno je u korist nove varijante sa pumpnom stanicom. U decembru 2024. izrađen je nacrt Elaborata o procjeni uticaja na životnu sredinu.
Fikret Kuč, šef Službe za izradu razvojnih projekata Opštine Rožaje, izjavio je za CIN-CG da “ukupna vrijednost postrojenja iznosi 16,2 miliona eura. Najveći dio od 11,2 miliona eura plaćen je iz donacije Evropske unije, Investicionog okvira za Zapadni Balkan (WBIF), a pet miliona finansira se kreditom Evropske investicione banke (EIB)’’.
U elaboratu je navedeno da nema značajnog negativnog uticaja na životnu sredinu, mirise, okolinu ili zdravlje stanovništva. Kao problem navodi se mulj koji ostaje nakon prerade otpadnih voda, a to je pitanje koje će rješavati Vlada Crne Gore sistemski za sve opštine, tvrde predstavnici Opštine Rožaje za CIN-CG.
Projekt je dio zajedničkog finansijskog paketa koji uključuje PPOV i mreže u opštinama Mojkovac i Kolašin. Odlaganje projekta u Rožajama ugrozilo bi ukupnu investiciju vrijednu najmanje 35 miliona eura.
Ni u Kolašinu ne ide sve po planu. Nedavno je raspisan tender za izvođača radova za PPOV, na koji nije pristigla nijedna ponuda pa je isti poništen. Takođe, raspisan je tender za nadzor i isti je u fazi donošenja odluke o izboru. Za sada Opština nije utrošila sredstva za realizaciju projekta, već je donesena odluka o kreditnom zaduženju i potpisan ugovor o grantu.
“Trenutno glavni problem sa kojim se suočavamo je poništenje tendera, jer nije pristigla nijedna ponuda pa se isti mora raspisati ponovo, što dodatno usporava realizaciju navedenog projekta”, navode iz Opštine Kolašin.
Mojkovac ima prirodni sistem prerade otpadnih voda.
Samo postrojenje izgrađeno je 2008. godine, dok su trščana polja kao njegova dopuna završena 2016. godine. Projekat je do sada koštao 2,4 miliona eura.
Iz Opštine Mojkovac su za CIN-CG kazali da je u toku procedura za raspisivanje tendera za sprovođenje projekta “Unapređenje sistema za upravljanje otpadnim vodama u opštini Mojkovac”: “Ovaj projekat predviđa razdvajanje fekalne i atmosferske kanalizacije, kao i izgradnju kanalizacione mreže u prigradskim naseljima u dužini od oko 20 kilometara’’
U Opštini Mojkovac još uvijek nije sistemski riješeno pitanje odlaganja opasnog otpada. Međutim, iz Opštine su nam kazali da se “kanalizacioni mulj u Mojkovcu ne proizvodi u klasičnom obliku, jer je problem riješen primjenom sistema trščanih polja. Ovaj prirodni sistem omogućava efikasno prečišćavanje bez stvaranja mulja, što doprinosi ekološki prihvatljivom upravljanju otpadnim vodama’’.
Mojkovac je rijedak primjer gdje su uložena sredstva dala rezultat. U većini ostalih opština milioni se ulažu, a voda je i dalje mutna. Očito nešto nije u redu ili sa projektima, ili sa realizacijom, jer i postrojenja u koja su uložena ogromna sredstva, uglavnom ne funkcionišu kako bi trebalo.
Postrojenje u Herceg Novom radi bez dozvole - najavljena velika rekonstrukcija
Postrojenje u Herceg Novom i dalje funkcioniše bez tehničkog prijema i upotrebne dozvole, ali u okviru zakonski propisanih standarda. Iako se nalazi u svojevrsnom “probnom radu”, nadležni tvrde da kvalitet prečišćene vode zadovoljava sve propisane parametre.
Radovi na ovom projektu počeli su u jesen 2012. godine, a prema prvobitnom ugovoru bilo je predviđeno da budu završeni početkom 2014. godine. Iako do danas nije u cjelini završen, probni rad traje od 2016. godine.
Redovne analize vrši akreditovana laboratorija Instituta za javno zdravlje, a rezultati pokazuju da voda koja izlazi iz sistema ispunjava zakonske norme. Ipak, tehnički i infrastrukturni izazovi i dalje ozbiljno opterećuju sistem.
PPOV trenutno funkcioniše na neophodnom minimumu. Linija mulja još uvijek nije dovršena, a otpadni mulj se privremeno skladišti u jednom aktivnom SBR reaktoru (sekvencijalni biološki reaktor), što nije dugoročno rješenje.
Vlada Crne Gore je zbog toga odobrila značajnu pomoć - pet miliona eura za potpunu rekonstrukciju PPOV-a u tom primorskom gradu. Dokumentacija je u fazi razmatranja, a tender za izvođenje radova se očekuje. Ova rekonstrukcija trebalo bi da trajno riješi infrastrukturne manjkavosti postrojenja koje je do sada funkcionisalo u ograničenom kapacitetu.
“Dosadašnja ulaganja u izgradnju i održavanje PPOV-a i prateće kanalizacione infrastrukture u Herceg Novom dostižu gotovo devet miliona eura’’, kaže za CIN-CG v.d. izvršnog direktora Vodovod i kanalizacije Herceg Novi Borivoje Đekić, dodaje da se godišnje za projekte prikupljanja i prečišćavanja otpadnih voda izdvaja oko 700.000 eura.
Bonus video:
