Postoji li u evoluciji objašnjenje za veličanstvene uspjehe čovječanstva - tehnologije, nauku, umjetnost - čije korijene možemo pratiti kroz ponašanje životinja? Prvi put sam sebi postavio to pitanje prije 30 godina i u potrazi za odgovorom radim do dana današnjeg.
Puno različitih životinja koristi alate, šalje signale, imitira jedna drugu i ima sjećanja na prošle događaje. Neke čak imaju naslijeđene tradicije koje za sobom povlače uzimanje određene vrste hrane ili pjevanje nekog vida pjesama - što donekle podsjeća na ljudsku kulturu.
Ipak, intelektualne sposobnosti ljudi su daleko veće. Živimo u složenim zajednicama, zasnovanim na lingvistički kodiranim pravilima, moralnim principma i društvenim institucijama koje se snažno oslanjaju na tehnologije. Izumili smo leteće mašine, mikročipove i vakcine. Napisali smo istorije, pjesme i sonete. U plesu smo izmislili “Labudovo jezero”.
Pshiologija nam je omogućila da ustanovimo da su, kada je riječ o kontaktu sa fizičkim svijetom (npr. prostorna memorija ili korišćenje alata), kognitivne sposobnosti ljudskih beba uporedive sa navikama odraslih šimpanzi i orangutana. S tačke gledišta socijalne spoznaje (npr. podražavanje onih koji ga okružuju ili shvatanje namjera) njihovo je saznanje daleko razvijenije.
Istovjetan raskorak primjetan je u komunikaciji i saradnji. Prastare tvrdnje da majmuni imaju svoj jezik neće izdržati nikakvu kritiku: životinje su kadre da nauče značenja znakova i sastavljaju proste iskaze, ali one ne mogu ovladati sintaksom. A istraživanja pokazuju da su majmuni skloni saradnji mnogo manje nego ljudi.
Zahvaljujući dostignućima dobijenim korišćenjem uporedne metode u kognitivnoj psihologiji, naučnici su sada sigurni da životinje nemaju skrivene sposobnosti za rasuđivanje i kognitivne složenosti, a da je jaz između ljudskog i životinjiskog intelekta realan. Pa kako se onda moglo razviti nešto toliko neobično i jedinstveno kao što je ljudski um?
Ta stara evoluciona zagonetka riješena je dugogodišnjim interdisciplinarnim naporima. I odgovor je zadivljujući. Ispostavilo se da se najneobičnije karakteristike naše vrste - naš intelekt, jezik, saradnja i tehnologije - nisu razvijale u svojstvu adaptivnog odgovora na spoljne uslove. Prije će biti da je čovjek svoje sopstveno djelo, s razumom, stvorenim ne samo za kulturu već i zahvaljujući kulturi. Drugim riječima, kultura je transformisala proces evolucije.
Ključno shvatanje pojavilo se zahvaljujući istraživanjima ponašanja životinja, koja su pokazala da su, iako je socijalno učenje (kopiranje) široko rasprostranjeno u prirodi, životinje krajnje izbirljive kada je riječ o tome šta i koga kopiraju. Kopiranje daje evolutivnu prednost samo onda kada je tačno i efikasno. Zato prirodna selekcija mora dati prednost mogućnostima i strukturama mozga koje povisuju preciznost i efikasnost socijalnog učenja.
U skladu s tom prognozom, istraživanja pokazuju jaku vezu između složenosti ponašanja i veličine mozga. Primati s velikim mozgom izmišljaju nove modele ponašanja, kopiraju tuđa nova ponašanja i koriste alate češće nego primati sa malim mozgom. Izbor u korist visokog intelekta skoro sigurno proizilazi iz nekoliko izvora, pa ipak rezultati nedavnih istraživanja daju mogućnost da se pretpostavi da je selekcija po intelektu, potrebnom da izađe na kraj sa složenom društvenom sredinom kod majmuna i primata, praćena ograničenijom selekcijom prema kulturnom intelektu kod krupnih primata, kapucina i makaki majmuna.
Pa zašto ona gorile nisu izmislile Facebook, a kapucini počeli da prave svemirske brodove? Za dostizanje tako viskog nivoa kognitivnog funkcionisanja potrebna je ne samo kulturna inteligencija, već i kumulativna kultura u kojoj se s protokm vremena talože promjene. To izaziva neophodnost predaje informacija s takvim stepenom preciznosti za koji su sposobni samo ljudi. Zaista, mali napredak u preciznosti socijalnog prenosa dovodi do ozbiljnog rasta raznovrsnosti i dugovječnosti kulture, a takođe i do zabave, mode i konformizma.
Naši preci mogli su da dostignu visoku preciznost prenosa informacija zahvaljujući ne samo jeziku nego i obuci - praksa, koja se rijetko sreće u prirodi, ipak je univerzalna među ljudima (čim prepoznaje suptilne forme koje ona poprima). Matematička analiza pokazuje da, iako se podučavanje i ne odvija baš glatko, kumulativna kultura doprinosi učenju. To znači da su učenje i kumulativna kultura zajedno evoluirali, stvarajući vrstu koja podučava rođake u širokom rasponu od okolnosti.
Upravo se u tom kontektsu pojavio jezik. Činjenice potvrđuju da se prvobitno jezik razvio radi smanjenja troškova, povećenja preciznosti i širenja sfere učenja. Takvo objašnjenje uzima u obzir mnoga svojstva jezika, uključujući njegove specifičnosti, snagu opštosti i činjenicu da se uči.
Svi elementi koji su u osnovi kognitivnih sposobnosti čovjeka - encefalizacija (evolutivno uvećanje veličine mozga), korišteni alati, obuka i jezik - imaju jedno zajedničko ključno svojstvo: uslovi koji su doveli do njihovog razvoja bili su stvoreni kulturnim djelovanjem putem selektivne povratne informacije. Kako svjedoče sve teoretska, antopološka i genetička istraživanja, koevolutivna dinamika u kojoj su navike koje su se predavale kroz kolektiv bile usmjeravane prirodnom selekcijom, (koja je formirala ljudsku anatomiju i percepciju) podupirala je našu evoluciju tokom, najmanje, poslednjih 2,5 miliona godina.
Naša izražena sposobnost da podražavamo, učimo i govorimo jezik takođe su doprinijeli dostizanju neponovljivog nivoa saradnje među jedinkama, stvarajući uslove koji su doveli ne samo do razvoja dugogodišnjih mehanizama saradnje, kao što su reciprocitet i win-win simbioza, nego i do stvaranja novih mehanizama. Tokom tog procesa koevolucija genske kulture stvorila je psihologiju - motivaciju za učenje, razgovor, kopiranje, podražavanje i uspostavljanje kontakta, koja se apsolutno razlikuje od one koju imaju životinje.
Evoluciona analiza je takođe osvijetlila i uspon umjetnosti. Na primjer, nedavna istraživanja razvoja plesa objašnjavaju da se ljudi kreću u taktu muzike sinhronizujući svoje radnje s drugima i učeći se dugačkim sekvencama pokreta.
Ljudska kultura odvaja nas od ostalog životinjskog svijeta. Shvatanje njene naučne osnove obogaćuje naše razumijevanje sopstvene istorije - pomaže nam da saznamo kao smo postali ovakvi kakvi jesmo.
Autor je profesor bihejvioralne i evolucione biologije na Univerzitetu u St. Andrews; napisao je knjigu "Darvinova nedovršena simfonija: Kako je kultura stvorila ljudski um"
Copyright: Project Syndicate, 2017.
Bonus video:
