Na kraju, tenkovi jesu okončali karijeru Grigorija Sverdlina - ali ne onako kako je on mislio. Sverdlin, koji je donedavno upravljao jednom od najvećih i najstarijih humanitarnih fondacija, “Sklonište”, 2017. godine razgovarao je sa lokalnim zvaničnikom u Sankt Peterburgu o beskućnicima u tom gradu. Bilo je jasno da aktivizam grupa poput njegove, i generalno građanskog društva, uznemirava vlasti. “Ako ne budeš ćutao, pregazićemo te tenkom”, upozorio ga je tada birokrata.
Ipak, Sverdlinu je dozvoljeno da nastavi sa radom dokgod ne priča previše o propustima vlade Vladimira Putina. “Pokušavali smo da zagrijemo hladni vazduh izvan naših udobnih stanova. Pokušavali smo da stvorimo zemlju u kojoj su ljudi nezavisni od države”. Osjećao je da njegovi napori daju rezultate: “Rusko građansko društvo je brzo raslo. Ljudi su počeli da ne misle samo na sebe, već o svojim susjedima i onome što se događa na njihovim ulicama”.
”Onda je ovaj gad počeo ovaj rat i temperatura je pala za 300 stepeni a možda i niže nego ikada - makar u posljednjih 70 godina”. Nakon nekoliko dana protesta u Nevski prospektu, najvećem bulevaru u Sankt Peterburgu, Sverdlin je primio dojavu da će ga uhapsiti i pobjegao je iz zemlje. “Godinama pričam o tome kako je biti beskućnik, i odjednom, preko noći, izgubio sam svoj dom”, kazao je on.
Nije samo gospodin Sverdlin izgubio svoje mjesto u ruskom društvu. Najmanje 500 000 ljudi je napustilo zemlju kako bi izbjeglo mobilizaciju, zato što su su njihova radna mjesta nestala, ili da bi, kao Sverdlin, izbjegli pritvor. Strah je opravdan: oko 20 000 Rusa je uhapšeno od početka rata zbog učešća u protestima protiv njega. Policija je privodila ljude čak i zbog polaganja cvijeća pored statua istorijskih ličnosti ukrajinskog porijekla, jer su taj gest (s pravom) smatrali indirektnom kritikom. Aleksej Navaljni, opozicioni lider u zatvoru, prebačen je u samicu. Tužioci pripremaju novu sudsku predstavu protiv njega.
Po istom principu nestalo je i nekoliko preostalih institucija koje kritikuju vladu ili zagovaraju slobodnije društvo. Zakonska ograničenja koja je Putinov režim uveo na razgovor o ratu - pa čak i na samu tu riječ - dovela su do zatvaranja svih nezavisnih medija, uključujući radio-stanicu Eho Moskva i TV Dožd, televizijski kanal (koji sada emitujuju program izvan Rusije). Moskovska Helsinška grupa, koja vodi kampanju za zaštitu ljudskih prava, zatvorena je. Druga takva grupa, Centar “Andrej Saharov”, izbačena je iz svojih prostorija.
Rat protiv građanskog društva
Danijel Trajsmen sa Univerziteta u Kaliforniji tvrdi da ti ljudi i institucije nijesu slučajne žrtve rata, već jedne od njegovih glavnih meta. Ukrajina, na kraju krajeva, nije predstavljala vojnu prijetnju Rusiji. A jednoj prostranoj i rijetko naseljenoj zemlji, koja se proteže na 11 vremenskih zona, teško da je bilo potrebno još teritorije. Umjesto toga, postepeno pojavljivanje živog građanskog društva u Ukrajini koje je uspješno zahtijevalo reformu države, i naznake sličnog procesa u Rusiji su ono što je Putin smatrao prijetnjom.
Prije nego što su tenkovi ušli u Ukrajinu, primjećuje Trajsmen, liberalne vrijednosti su se brzo širile u Rusiji. Broj ljudi koji su u istraživanjima govorili da im je sloboda govora važna porastao je sa 34 odsto u 2017. na 61 odsto u 2021. Rekordan broj ljudi je pratio Jutjub kanal Navaljnog. U međuvremenu, gledanost televizije, glavnog instrumenta vlade za oblikovanje ruskog mnjenja, bila je u žestokom padu.
Ova promjena je rezultat smjene generacija. Ljudi rođeni tokom ruske liberalizacije 1990-ih su preduzimljiviji od starijih, manje skloni tome da se oslanjaju na državu u liberalniji povodom pitanja kao što su prava homoseksualaca. Tokom 2020. oko 70 odsto starijih Rusa kazalo je za istraživačku agenciju Levada centar da ne bi mogli da prežive bez pomoći vlade, dok se svega 27 odsto osoba mlađih od 35 godina osjećalo tako. Tokom 2018, uprkos propagandi Kremlja, oko 60 odsto mladih Rusa kazalo je za Levada centar da imaju pozitivan stav prema Sjedinjenim Državama.
”Putin i njegova ekipa su shvatili da vrijeme radi protiv njih, jer mlađe generacije ne zanima njihova televizijska propaganda i ne vjeruju da je Rusija tvrđava pod opsadom opkoljena neprijateljima, ili da Sjedinjene Države žele da je osvoje”, kazao je Sverdlin.Ove nedjelje Navaljni je izrazio takav stav u saopštenju koje su prenijeli njegovi advokati. Aleksandar Gabuev, koji je radio za jednu organizaciju u Moskvi, koja je prošle godina primorana da zatvori svoja vrata, kaže: “Ovo je rat protiv ruske budućnosti... a ruska budućnost će sada biti u velikoj mjeri drugačija, nezavisno od ishoda rata, u odnosu na onu kakva je mogla biti da se 24. februar nije dogodio”.
Takmičenje u ratnom huškanju
Jedan od razloga je i taj što je 500 000 ljudi koji su napustili zemlju bilo među najobrazovanijim i najdinamičnijim u Rusiji. Oni možda čak ni prije rata nijesu mnogo uticali na politiku, ali su se njihovi glasovi ipak mogli čuti. To više nije slučaj. Politička debata, u mjeri u kolikoj ona u Rusiji sada uopšte postoji, događa se ne između onih koji se protive ratu i onih koji ga podržavaju, već između “patriota” i “turbopatriota”, koji kritikuju ruske komandante jer nijesu dovoljno brutalni i agresivni. Pojava brojnih krajnje ratobornih komentatora izazvala je retoričku oružanu trku, u kojoj svi stručnjaci i političari koji žele da ostave trag moraju da se istaknu u krvožednosti svog ratnog huškanja.
Jačanjem proratnih glasova i ućutkivanjem zdravog razuma, Putin je ostvario iluziju potpune podrške ratu. Ljudi se ustežu da izraze kritike u bilo kojem obliku, ali i pored toga, oko 20 odsto Rusa je raznim istraživačkim agencijama kazalo da se protive ratu. Razumno je pretpostaviti da je neslaganje daleko veće od toga. “Putin je uspio da ubijedi manjinu da predstavlja većinu, a većinu da je manjina”, kazao je Leonid Volkov, šef kabineta Navaljnog.
Istraživanje koje je sproveo tim Navaljnog, koji djeluje izvan Rusije, ukazuje da čak i među onima koji podržavaju rat uvjerenje u Putinovu mudrost brzo jenjava. Od ljetos, broj ljudi koji misle da “specijalna vojna operacija” teče po planu pao je sa 40 na 15 odsto. To nije iznenađujuće imajući u vidu rast broja žrtava. U oktobru šest odsto Rusa je kazalo da poznaju nekoga ko je ubijen u ratu, do januara ta cifra se udvostručila. Dvije trećine Rusa poznaju nekoga ko je mobilisan ili se bori u ratu.
U nedavnom intervjuu Oskar Kučera, glumac i televizijski voditelj, lijepo je sažeo stavove o Ukrajini koji su tipični za mnoge Ruse. On je istovremeno izrazio zbunjenost povodom svrhe rata, zamjerke zbog njegovog toka, i snažnu podršku gospodinu Putinu i “našim momcima” na frontu. Ideja pripajanja Ukrajine je za njega naročito zbunjujuća. “Zar nemamo dovoljno svojih problema bez da moramo da hranimo nekoga drugog?”, upitao je on. Ali je insistirao da gospodin Putin sigurno ima dobre razloge za otimačinu zemlje, iako ih tako prost čovjek kakav je on ne može razumjeti. Pomisao da bi Putin mogao početi rat iz malicioznih i sebičnih razloga je naišla na nevjericu. “Mislite li da je lud”, upitao je on.
Džepne patriote
Ideju da su stvari pod kontrolom podupire stabilnost ekonomije. Na površini, Moskva u mnogome izgleda kao i prije rata. Neki popularni zapadni brendovi, “Mekdonalds”, “Ikea”, nestali su, a neki ratni simboli su materijalizovani. Na Gogoljevom bulevaru, ulična galerija odaje počast palim “ruskim herojima”: skoro svi prolaze pored nje bez zaustavljanja.
Ekonomija je prošle godine pala za nešto više od 2%, pri čemu je šteta nanijeta sankcijama u velikoj mjeri nadoknađena od velikih izvoznih prihoda zahvaljujući visokim cijenama nafte i gasa. Oni su iznosili oko 230 milijardi dolara (10% BDP-a), prema istraživačkoj mreži Re:Rusija, skoro nadoknadivši 275 milijardi dolara kapitala koji je napustio zemlju. Vlada je uspjela da poveća svoju potrošnju za četvrtinu, ubrizgavši u privredu dodatnih 5,5 biliona rubalja (74 milijarde dolara).
Mjesečna proizvodnja u nekim industrijama zavisnim od uvoza i potrošača, kao što su automobili i farmaceutski proizvodi, bila je 50% manja do kraja 2022. nego na početku. Ali proizvodnja oružja je, naravno, doživjela procvat. U Tatarstanu je zatvoreno zajedničko preduzeće koje je proizvodilo Fordove automobile, ali se u istom gradu otvara fabrika za proizvodnju vojnih dronova u saradnji sa Iranom.
Niža cijena nafte i naglo smanjena prodaja gasa vjerovatno će dovesti do smanjenja budžeta ove godine. Dugoročno gledano, egzodus kvalifikovanih radnika nanijeće štetu ekonomiji. Od početka rata procjenjuje se da je Rusija izgubila najmanje 100.000 specijalista. Ali birokratija je uradila dobar posao prilagođavanja na nove okolnosti, umanjujući neposredan uticaj odliva mozgova i sankcija. “Oni to vide kao potragu”, kazao je Mihail Komin, politikolog koji je radio istraživanje među tehnokratama srednjeg nivoa. “Osjećaju se traženim koliko i sama vojska”.
Podrška muškarcima u uniformi
Zapravo, rat je podigao status tehnokrata, a još više vojske i bezbjednosnih službi. Vlada želi da poveća vojsku sa sadašnjih milion vojnika na milion i po. To je četiri odsto muške populacije u radnoj snazi, što je veći udio nego u bilo kojoj drugoj zemlji izuzev Sjeverne Koreje. Trećina nacionalnog budžeta ide muškarcima u uniformama. Potrošnja na oružane snage je ove godine povećana za 40 odsto u odnosu na predratne planove. Potrošnja na unutrašnju bezbjednost, drugim riječima na Putinovu mašineriju represije, veća je za 50 odsto. U međuvremenu, potrošnja na zdravstvenu njegu je pala za 9 odsto. Vlada takođe predlaže da naglasi rast statusa muškaraca u uniformi obećanjem da će određeni broj mjesta u Dumi, ionako dokonom ruskom parlamentu, ostaviti za “vojne patriote”. “To je klasa koja zavisi od države, i izuzetno joj je lojana”, kazala je Natalija Zubarevič, akademkinja.
Kultura i obrazovanje su takođe “mobilisani”. Glumci i umjetnici koji su govorili protiv rata su izbačeni iz državnih pozorišta, a imena nepatriotskih dramskih pisaca su uklonjena sa plakata iako se njihova djela i dalje izvode. Najnovija žrtva je Lia Ahedžakova, poznata ruska glumica koja je izbačena iz Sovremenik teatra nakon 45 godina na sceni. Zelfira Tregulova, direktorka Tretjakov galerije u kojoj se nalazi najveća kolekcija ruske umjetnosti, otpuštena je zbog skretanja od “duhovnih i moralnih vrijednosti” Kremlja nakon što se jedan posjetilac požalio da se zbog savremenih djela u galeriji osjećao “pesimistično”. Njena zamjena je kćerka visokog zvaničnika bezbjednosne službe.
Ukratko, mada je materijalni uticaj rata slab u većem dijelu Rusije, konflikt je neizbježan. “Putinova svrha u ovom ratu jeste da ostvari radikalni prekid sa Zapadom i stoga zadrži kontrolu nad ruskim društvom smještajući ga u stanje stalne borbe i mobilizacije”, kazao je Kiril Rogov, osnivač Re:Rusija. “Za Putina ne postoji rikverc”, kazao je jedan bivši visoki zvaničnik. Svaki izostanak napretka na bojnom bolju vjerovatno će biti kompenzovan stalnom rastućom represijom i progonima, naročito kada uspjeh bude sve više izmicao i broj žrtava rastao. Broj pripadnika bezbjednosnih službi je 2,5 miliona, više nego duplo od broja pripadnika vojske.
Rusi koji su tražili modernizaciju u Evropi odsječeni su od nje, kao kada je Staljin stegao stisak 1920-ih. Neki su se umjesto toga okrenuli Kini. Mnogi protivnici Putina i njegovog rata vide ukrajinsku pobjedu kao najbolju nadu za Rusiju. Gospodin Sverdlin, koji je vodio dobrotvornu organizaciju za beskućnike u Sankt Peterburgu, sada pokušava da se odupre Putinu izvan zemlje. Njegova nova volonterska grupa pomaže ruskim vojnicima da dezertiraju i pobjegnu, često ilegalno prelazeći ruske granice. Od jeseni, njegova organizacija je pomogla u bjekstvu 4 000 vojnika.
”Za mene i za mnoge dobrovoljce, ovo nije dobrotvorni rad, ovo je naš način da uzvratimo”. Rijetko kome je u interesu pobjeda Ukrajine kao Rusima koji žele da njihova zemlja bude mirna, nezavisna i napredna. Međutim, da bi se Ukrajina osjećala bezbjedno, Rusija bi morala da se radikalno promijeni. Isto kao što je rat počeo u Rusiji, samo tamo može i da se završi.
Prevod: N. Bogetić
Bonus video:
